8 greinar: Þjóðólfur, 17-20, 1888

Þjóðólfur 17 (1888), bls. 65.

• Höfundur: Helgi E. Helgesen
• Títill: Sigurður Guðmundsson málari
• Birtíst í: Þjóðólfur, tbl. 17-20
• Staður, Ár: Reykjavík, 1888
• Rafræn útgáfa: Timarit.is
• Safn: Landsbókasafn Íslands - Háskólabókasafn
• Tilvitnun: Helgi E. Helgesen 1888. “Sigurður Guðmundsson málari.” Þjóðólfur 17-20 (1880), APA, Endnote ref. (export/download)

---

• Lykilorð:
• Efni: Æska Sigurðar og vera í Kaupmannahöfn (I), Stofnun Forngripasafnsins og starfi Sigurðar við safnið (II, III), starfið Sigurðar í Reykjavík og dauði (IV)
• Nöfn tilgreind: (að bls. 70: )Benedikt Gröndal, Gísli Brynjúlfsson, Jón Sigurðsson ("forseti"), Kristján IX, (A.) Randrúp (lyfsali), Ari Arason (læknir, yngri), Gísli Konráðsson, Jón Eiríksson (konferensráð), Theodor Fr. Vischer, Hallgrímur Thorlacius, Arngrímur Gíslason á Grenjaðarstað, Jón Sigurðsson á Gautlöndum // (að bls. 70)

---

• Texti:

Þjóðólfur, tbl. 17, 65-66

bls. 65

Sigurður Guðmundsson málari.

I

Æska Sigurðar og vera í Kaupmannahöfn.

Þjóðhátíðin var haldin sumarið 1874, en um haustið eptir, þúsundasta ár Íslands, dó Sigurður málari, einum vetri meir en fertugur, og þá átti Ísland að sjá á bak ágætismanni, sem annars staðar myndi hafa hlotið frægð og fje, en hjer fann lítil laun. Þá hafði danska stjórnin öll fjárráð hjer á landi, en Sigurður kunni eigi að smjaðra nje hræsna, og því lifði hann við svo mikla fátækt, að þeim rennur til rifja, sem um það hugsa, og það kveikir gremju og sorg að hugsa til þess, að annar eins listamaður, fræðimaður og einlægur ættjarðarvinur og hann var, skyldi deyja fyrir það, að hann varð að vinna í nístandi vetrarkulda, fyrir það að hann hafði eigi efni á að hita upp herbergið, þar sem hann sat við starf sitt. Á þeim sama tíma, sem danska stjórnin mokaði fjenu í Gísla Brynjúlfsson, og brúkaði fje landsins til að halda uppi níðritum um þjóð og þing og Jón Sigurðsson, fjekk Sigurður málari enga viðurkenningu og það er sagt, að þegar Sigurður var dauðvona við þjóðhátíðina á Þingvöllum, þar sem hann sagði fyrir hvernig ætti að prýða konungstjaldið, binda blómsveiga o. s. frv., hafi Kristján IX. viljað veita honum heiðurspening úr gulli, en þá hafi landshöfðingi afstýrt því með því að segja, að slíkt mætti eigi viðgangast, því að hann væri bæði „dum og doven" (heimskur og latur). Þá varð Randrúp riddari! En hverfum frá þessu, sem að eins vekur gremju og sorg.

Sigurður Guðmundsson er fæddur 9. mars 1833. Gáfur og fyndni og makalaus náttúra til að teikna og tálga myndir, vöktu almenna eptir tekt á honum meðan hann var í uppvexti. Menn hafa ýmsar sögur um þetta enn þá í Skagafirði, þar sem hann var borinn og barnfæddur.

Þetta er ein sagan. Þegar Sigurður var barn 10 eða 11 vetra, var hann með fullorðnum manni að reka lömb. Kom hann þá að Flugumýri til Ara læknis Arasonar og var boðið inn í stofu. En í stofunni hjengu margar myndir af ljómandi fallegum hestum og sjerstaklega var einkar fögur mynd fyrir ofan rúm, sem var í stofunni, af gráum hesti á harða stökki. Sigurði þótti þessi mynd falleg og hafði ekki augun af henni, en þegar heim kom, teiknaði hann mynd svo líka að allir undruðust, sem sáu.

En kunnust er sagan um brjóstmynd, sem Sigurður gjörði af Gísla Konráðssyni, svo líka, að allir dáðust að. Sigurður var sonur bláfátæks bónda, en það er nóg að segja þetta, til þess að menn skilji, hvort ekki hefur þótt mikils vert um hann, að 16 ára fór hann til Khafnar, og komst eptir ýmisleg æfintýri á „Kunstakademíið“; stundaði hann þar málaralist af alefli og hlaut margra manna lof og velvild ágætustu málara. Olíumyndir af Íslendingum, sem hann ljet á niálarasýningar í Khöfn, vöktu allmikla eptirtekt, og hugðu menn bæði af þessu og hversu honum gekk framúrskarandi vel á „Kunstakademíinu", að hann myndi verða hinn frægasti málari. — Um þessar mundir gjörði hann einnig lágmynd af Jóni Eiríkssyni, furðu vel gjörða.

Meðan Sigurður var á „Kunstakademíinu", kom upp hjá honum sú hugsun að verða sögumálari; hann vildi mála viðburði úr fornsögunum, og það eru ýmsar myndir til eptir hann frá þessum tíma. Þá teiknaði hann Gísla Súrsson og draumkonuna, mjög fagra mynd, sem menn vita ekki hvar vera muni, og þá teiknaði hann Guðrúnu Ósvífursdóttur eptir víg Bolla, þegar Helgi Harðbeinsson þerrði blóðugt spjótið á blæjuhorni hennar, og fleiri myndir. En það er undarlegt, hvernig þetta dró til annars. í „Hugvekju til Íslendinga", sem Sigurður málari skrifaði 1862 og verður síðar minnst á, segir hann: „Jeg vil leyfa mjer að spyrja góða menn, hvernig ætti sögumálari að mála viðburði úr okkar fornsögum, ef hann hefði enga hugmynd um búninga, vopn, húsakynni og skip fornmanna, því að allir vita, að þeir gengu ekki naktir, og að allir söguviðburðir urðu að ske á sjó eða landi, inn í húsuni eða undir opnum himni, en ekki uppi í himninum. Til þess að geta þetta, þurfa menn einmitt forngripasafn".

Hvað verður sá að gjöra, sem ætlar að róa á sjóinn, þegar enginn bátur er til, eða sá sem ætlar að fara að slá túnið, þegar ekkert er orfið eða ljárinn til? Hann verður að fara að smíða bátinn, orfið og ljáinn. En hjer var meira að smíða en orf eða ljá. Ef Sigurður málari hefði verið óvandaður maður, þá hefði hann málað fornmenn í einhverjum og einhverjum búningi, en þetta gat hann ekki, og því hlaut hann að fara að rannsaka sögurnar, rit um búninga og leif'ar af fornmenjum. Arið 1857 kom á prent í Nýjum fjelagsritum ritgjörð eptir Sigurð: „Um kvennbúninga á íslandi" með þessum einkunnarorðum:
„Áður sjerhver fald bar frú,
falleg þótti venja sú".

Þá var hann 24 ára að aldri og hafði þá varið tíma sínum til að nema málaralistina, en það má nefna ritgjörð þessa, sem dæmi til þess, hve mikill eljumaður hann var, að þá hefur hann verið búinn að lesa flestallar fornsögur vorar og rannsaka handrit, myndir á söfnum í Khöfn, rímur og kvæði á öllum öldum fram undir vora daga, og mynda sjer ákveðnar hugmyndir um búning kvenna á íslandi, og hafði ritgjörð hans hin mestu áhrif á allar konur, sem nokkuð voru íslenskar í anda um það leyti.

En svo verður að nefna annað, sem verður að koma til skoðunar áður en lengra er farið út í æfiferil Sigurðar, og það er hans brennandi ættjarðarást, sem að einu leytinu veldur því, að danska stjórnin og hinir ráðandi höfðingjar ljetu hann og fyrirtæki hans fara á mis við þá hjálp og aðstoð, sem annars hefði mátt búast við, og að hinu leytinu veldur því, að hann afrekaði það, sem uppi mun verða meðan landið er byggt. Hvers vegna fór Sigurður eigi að mála danska skóga og danska menn, þegar hann kom af „Kunstakademíinu"? Það er að eins ást á Ís[landi]

---

bls. 66

sem olli því, að hann vildi verða sögumálari og mála viðburði úr fornsögunum, og sama ættjarðarást kemur fram í ritgjörðinni um kvennbúningana, því að þegar hann er búinn að rannsaka, hvernig búningurinn var, getur hann ekki að sjer gjört að snúa sjer að búningnum eins og hann er 1857. Það á ekki illa við að minnast nú á þessum tímum þessara orða Sigurðar málara:

„Allir vita, að búningurinn er mjög farinn að breytast, og það til hins verra að mörgu leyti, og allt bendir á, að menn munu þurfa að halda í taumana á þjóðerni voru, bæði í smáu og stóru, ef duga skal; því að allt horfir til breytingar í landinu; en menn verða að gæta þess, að betur fari þá breytt er, en ekki taka báðum höndum móti öllu útlendu, hvernig sem það er, og sleppa því, sem er innlent, og á vel við þjóðerni og landshag í alla staði. Í þessu máli og öðru ríður á að gæta meðalhófsins". Ritgjörð þessi hefur haft mjög mikil áhrif og studdi einna mest að því, að ísl. búningurinn tók stakkaskiptum til hins betra, svo að nafnfrægir fagurfræðingar eins og Theodor Fr. Vischer¹ tekur íslenska búninginn í riti sínu: Um „móðinn" sem sýnishorn af fögrum þjóðbúningi, gagnvart hinum ósmekklega búningi kvenna í útlöndum, danska búningnum.Hefðu íslenskar meyjar og konur gott af að lesa ritgjörð þessa, til þess að læra, hvernig þær eiga að halda búningnum þjóðlegum, haganlegum og fögrum, svo að ekki íari fyrir þeim eins og kvennfólki því, sem Sigurður talar um að hafi aflagað húfubúninginn „þó búningur þessi sje fagur", segir hann, „þá hefur konum vonum fremur tekist að aflaga hann með alls konar hófleysum, með því að hafa skúfhólkana eins stóra, og hólka á meðal kvennkeyri, svo þessi þungi hólkur togar húfuna niður af höfðinu. Það er fagurt að sjá mátulega langan skúf og hólk, en eins ófagurt er það, þegar hann er of langur eða of stór, og allt þess háttar hófleysi eiga menn að varast, því með því má skemma allt það, sem annars er ágætt. En þessi eru niðurlagsorð í ritgjörðinni: „Látið því faldinn ættmæðra yðar vera yðar heiðursmerki, af því að þær báru hann á undan yður á höfðum sjer, sem sigruðu flestar konur með vitsmunum, tryggð, kurteisi og skörungsskap, en gætið yðar, ef þjer ætlið að kasta honum, að þjer ekki kastið um leið þjóðerni, tryggð og skörungskap hinna fornu kvenna".

Það má sjá af þessari ritgjörð, að Sigurður hefur þá verið farinn að rannsaka karlmanna búninginn. „Jeg skammast mín" segir hann, „af því að jeg er Íslendingur og einn af karlmönnunum, að ljósta upp þeim óhróðri, að hann er ekki umtalsverður sem þjóðbúningur. Af fornbúningnum er nú ekki eptir nema einstaka slitur, og það er þá sitt á hverju landshorninu. Svona hefur nú farið um þessa grein þjóðernisins". Seinna ritaði hann svo: „Um búning karlmanna til 1400", og er það rit óprentað. Um vorið 1856 kom Sigurður til íslands, ferðaðist hann þá uni og bjó til myndir af mönnum, en um haustið fór hann aptur til Khafnar og starfaði þá af miklu kappi. Á ferð sinni á Íslandi, hafði hann haldið spurnum fyrir forngripum, og eptir að hann kom aptur, fór það að verða honum ljósara og ljósara, hversu nauðsynlegt væri að stofna hjer forngripasafn, og svo segja vinir hans, að opt hafi hann þá talað um þetta. Var hann nú jafnframt að hugsa um að skrifa „Kultur-sögu" Íslands og rannsakaði hann nú með mesta áhuga söfnin í Khöfn, og fór að skrifa mönnum og grenslast eptir forngripum hjer á landi, og fullkomnaði sig í málaralistinni.

Vorið 1858 kom hann aptur til Íslands og málaði menn eins og 1856. En nú kom lítið atvik fyrir. Sigurður var allra manna hreinlyndastur. Hann sagði ávallt skoðun sína afdráttarlaust og það opt með skýrum orðum og skorinorðum, en hins vegar var hann og ágætur drengur og vildi gjöra vinum sínum allt gott, sem hann gat. Þá var það, að maður, sem Sigurður skoðaði alúðarvin sinn, tældi hann til að lána sjer 400 kr. af því fje, sem hann hafði unnið sjer inn um sumarið. Sigurður ætlaði fje þetta til siglingar, en þegar hann þurfti á því að halda, þá var ekkert hjá „vini" hans annað að hafa en svikin. Sigurður hafði ætlað að stunda „Kultursögu" í Khöfn og fullkomna sig enn meir til að verða sögumálari. En nú fór svo, að Sigurður gat eigi siglt og neyddist hann því til að verða hjer í Reykjavík. Sigurði var nú hrundið út af braut sinni 25 ára að aldri fyrir lúaleg svik vinar síns, sem síðan hefur kveðið mikið að, en alstaðar reynst samur við sig. Fyrst eptir að Sigurður var sestur að í Reykjavík, sem þá var helmingi verri en hún er nú, var hann að mála andlitsmyndir af mönnum og altaristöflur, og tók þetta í fyrstu með allmiklu kappi. En hann hjelt þetta eigi lengi út. Enginn getur búist við, að söngfugl syngi í vetrarhríðum, segir Benedikt Gröndal, og líkt mátti heimfæra upp á Sigurð. Hann var eins og allir framúrskarandi listamenn og skáld eru, hann gat ekki starfað nema andinn byði honum það, en föðurlandsást hans fann enga fullnægju í þessum andlitsmyndum og altaristöflum. Málaraandinn kom sjalduar og sjaldnar yfir hann. Lífið hjer í Reykjavík gat ekki borið listamann. Áhugi hans fór að stefna að öðru. En það, sem þá einna mest tók áhuga Sigurðar fanginn og batt hann við Reykjavík, var Forngripasafnið, og munum vjer skýra frá því í næsta blaði, hvernig stofnun þess komst á.

^{1) Theodor Pr. Vischer er einhver frægasti fagurfræðingur á Þýskalandi á þessari öld, fyrst háskólakennari í Tübingen, Zürich og seinast í Stuttgart. Aðalrit hans er: „Æsthetik oder Wissenschaft des Schönen" (3 bindi, 1847—58). Rit hans Um „móðinn" kom út á dönsku í Khöfn 1880.}

Þjóðólfur, tbl. 18, 69-70

bls. 69

Sigurður Guðmundsson málarí.

II

Stofnun forngripasafnsins.

Þess var síðast getið, að Sigurður málari var þegar farinn að hugsa um forngripasafn, er hann var í Khöfn árið 1857, enda var hann þá ljóslega farinn að sjá, hvert gagn væri að íslensku forngripasafni, og hafði með eigin augum sjeð, hvernig fór um fornmenjar hjer á landi, þegar hann ferðaðist um á Norðurlandi sumarið áður. Eins og vjer sögðum áður, grennslaðist hann þá eptir forngripum, hvar sem hann gat. Skömmu eptir að hann kom út, var hann við Hrafnagilskirkju einn sunnudag, og var þá svo spurull, að kirkjufólkið fór að stinga saman nefjum um, að hann myndi ekki vera með öllum mjalla. „Og nú ætlar hann ekki nema að fara að draga mig út í hesthúskofann hjerna“, sagði Hallgrímur Thorlacius, þegar hann kom inn í stofuna á Hrafnagili „til þess að sýna sjer spýtur úr skálanum hans Þórðar hreðu“. En spýturnar höfðu verið hafðar í árepti á hesthúskofanum. Þá hitti hann Arngrím Gíslason á Grenjaðarstað og bað hann fyrir forngripi, og á það minnist Arngrímur síðarí brjefi til Sigurðar haustið 1862, þar sem hann segir frá mjög gömlu handriti af Eddu með mörgum myndum af goðunum og enn fremur um „útsaumað klæði eða dúk með myndum og blómstrum, mjög gamalt“, sem Sigurður síðar fjekk á safnið. Þegar Sigurður ferðaðist á Vesturlandi sumarið 1858, grennslaðist hann einnig eptir forngripum og eptir að hann var sestur að hjer í Reykjavík, hjelt hann þessu áfram, eins og hann getur um „Hugvekju til Íslendinga“, sem stóð í Þjóðólfi 24. apríl 1862, þar sem Sigurður segist hafa grenslast eptir þessu um mörg ár, og þá for hann enn meir að hugsa um stofnun „þjóðlegs forngripasafns“ hjer í Reykjavík.

Það eru sumir, sem skoða stofnun slíks safns eins og tilviljun, og að menn slampist á að stofna það að sínu leyti eins og menn stundum af tilviljun rekast á að finna gullnámu, en slíkt er gjörsamlega röng skoðun. Slíkar stofnanir eru einmitt svo langt frá tilviljunum, sem hugsast getur, þar er mest komið undir áhuga, stöðugri árvekni og ötulleik samfara fróðleik. En þessa hæfilegleika í þessu efni hafði enginn til að bera hjer á landi, nema Sigurður málari einn. Hann bæði sá og fann betur en nokkur annar, hvílíkt gagn gæti orðið að forngripasafni hjer á landi, og hver skaði væri, að forngripir væru látnir sitt til hvers út úr landinu. „Til þess að koma í veg fyrir slíkt, sá jeg engin önnur ráð, en efstofnsett yrði á Íslandi sjatfu íslenskt forngripasafn“ segir Sigurður sjálfur, þar sem hann talar um aðdragandann til stofnunar safnsins (Skýrsl. um forngripas. I. bls. 7). En svo bætir hann við: „En auðsjeð var að það var enginn hægðarleikur að koma slíku á. Íslendingar eru optast tregir til að trúa fyr en þeir taka á, og það er varla ofsagt, að þeir vantreysta margir hverjir kröptum sínum, svo að þó jeg eða einhver annar, hefði farið að boða evangelium slíks forngripasafns, mundu fáir hafa orðið til að ljá því eyru, meðan það, hefði eigi orðið staðfest með sýnilegum stórmerkjum. Til þess því að geta komið slíku safni á, þurfti fyrst að fá einhvern álitlegan vísi er væri svo markverður, að allir skynsamir menn hlytu að sjá og skilja, að hugmyndin um íslenskt forngripasafn væri eigi eintómur hugarburður“ (S.st. bls. 7). Hjer hafa menn eigin orð Sigurðar málara um aðdragandann til stofnunar safnsins, sem einnig kemur heim við starf hans og frásögur þeirra manna, sem voru Sigurði kunnugir á þessum tíma. Vorið 1860 fundust hinar merkilegu fornleifar á Baldursheimi við Mývatn, og gaf það Sigurði ágætt tækifæri til að tala það sem honum bjó í brjósti, og brýna fyrir mönnum, hversu nauðsynlegt væri að stofna íslenskt forngripasafn, enda segir hann sjálfur um þennan fund: „Nú bar svo vel í veiðar, að nálægt Baldursheimi við Mývatn fannst um sama leyti merkilegt dys frá heiðni“, (s. st. bls. 7). En þegar Sigurður fjekk að vita um þennan fund, bað hann Jón Sigurðsson á Gautlöndum, að útvega sjer myndir af fornmenjum þessum, og gjörði Jón þetta með venjulegum skörungsskap. Hann ljet Arngrím Gíslason teikna myndir af gripunum og senda Sigurði. Og þá þótti Sigurði tími til að koma fram, fyrst lýsti hann gripunum í Þjóðólfi 10. apríl 1862, og í næsta blaði 24. apríl skrifaði hann „Hugvekju til Íslendinga", hina sköruglegustu ritgjörð, þar sem hann brýnir fyrir mönnum nytsemi og gagn slíks forngripasafns fyrir listir, skáldskap og vísindi, og enn fremur segir hann:

„Til þess að vjer skitjum þjóðerni vort og sögn landsins bæði að fornu og nýju, til þess að vjer skiljum fornsögurnar, þarf langtum meira, en menn enn hafa hugsað um, og vil eg fyrst telja sem eitt hið nauðsynlegasta: þjóðlegt forngripasafn; í það ættu menn að safna öllum þeim vopnum, sem til eru og hjer eptir finnast í jörðu, öllum leifum af fornum byggingum, stólum, súlum, útskornum syllum, skápum, kistum, örkum, byrðum eta. hestbúnaði, verkfærum, búningi, skrauti, húsbúnaði, veggjatjöldum, klæðnaði, myndum merkra manna, málverkum etc“.

Brýndi Sigurður fyrir mönnum hirðuleysi þeirra með forngripi, sem hann vissi betur um en aðrir, af því að hann hafði grennslast eptir forngripum, en „jeg vil“ segir hann, „fyrst um sinn spara mönnum þá mæðu, að lesa upp allt það syndaregistur, sem jeg hef því viðkomandi“.

En greinin endar á þessum orðum:

„Vjer erum nú líklega komnir á þau seinustu og hættulegustu takmörk, sem orðið getur, því út| lendir ferðamenn koma hingað hrönnum saman og láta greipar sópa um allar þær fornmenjar, er þeir fá hönd á fest, svo vjer verðum nú að hugsa annaðhvort af eða á, bæði í þessu og öðru, og ef vjer viljum vera þjóð, þá verðum vjer að hugsa um það, hvað einni þjóð sæmir, að vjer getum lifað með sæmd sem þjóð, að öðrum kosti verðum vjer að deyja með skömm“.

Þessi ritgjörð barst út um land allt, en Sigurður ljet eigi lenda við orðin tóm, heldur reyndi til að hafa persónuleg áhrif á menn eins og hann sjálfur segir: „Enn fremur brýndi jeg þetta bæði munnlega og skriflega fyrir kunningjum núnum og öðrum, sem jeg hafði færi á“. (Sk. um forngripas. bls. 7—8.), og fjekk kunningja sína til að skrifa öðrum um þetta efni, og

---

bls. 70

Þjóðólfur, tbl. 19, 73-74

bls. 73

---

bls. 74

Þjóðólfur, tbl. 20, 77-78

bls. 77

---

bls. 78

---

• Athugasemdir:

---

• Skráð af: o.
• Dagsetning: 28.07.2011

---