8 greinar: Þjóðólfur, 17-20, 1888

Þjóðólfur 17 (1888), bls. 65.

• Höfundur: Helgi E. Helgesen
• Títill: Sigurður Guðmundsson málari
• Birtíst í: Þjóðólfur, tbl. 17-20
• Staður, Ár: Reykjavík, 1888
• Rafræn útgáfa: Timarit.is
• Safn: Landsbókasafn Íslands - Háskólabókasafn
• Tilvitnun: Helgi E. Helgesen 1888. “Sigurður Guðmundsson málari.” Þjóðólfur 17-20 (1880)

---

• Lykilorð:
• Efni: Æska Sigurðar og vera í Kaupmannahöfn (I), Stofnun Forngripasafnsins og starfi Sigurðar við safnið (II, III), starfið Sigurðar í Reykjavík og dauði (IV)
• Nöfn tilgreind: (að bls. 70: )Benedikt Gröndal, Gísli Brynjúlfsson, Jón Sigurðsson ("forseti"), Kristján IX, (A.) Randrúp (lyfsali), Ari Arason (læknir, yngri), Gísli Konráðsson, Jón Eiríksson (konferensráð), Theodor Fr. Vischer, Hallgrímur Thorlacius, Arngrímur Gíslason á Grenjaðarstað, Jón Sigurðsson á Gautlöndum // (að bls. 70)

---

• Texti:

Þjóðólfur, tbl. 17, 65-66

bls. 65

Sigurður Guðmundsson málari.

I

Æska Sigurðar og vera í Kaupmannahöfn.

Þjóðhátíðin var haldin sumarið 1874, en um haustið eptir, þúsundasta ár Íslands, dó Sigurður málari, einum vetri meir en fertugur, og þá átti Ísland að sjá á bak ágætismanni, sem annars staðar myndi hafa hlotið frægð og fje, en hjer fann lítil laun. Þá hafði danska stjórnin öll fjárráð hjer á landi, en Sigurður kunni eigi að smjaðra nje hræsna, og því lifði hann við svo mikla fátækt, að þeim rennur til rifja, sem um það hugsa, og það kveikir gremju og sorg að hugsa til þess, að annar eins listamaður, fræðimaður og einlægur ættjarðarvinur og hann var, skyldi deyja fyrir það, að hann varð að vinna í nístandi vetrarkulda, fyrir það að hann hafði eigi efni á að hita upp herbergið, þar sem hann sat við starf sitt. Á þeim sama tíma, sem danska stjórnin mokaði fjenu í Gísla Brynjúlfsson, og brúkaði fje landsins til að halda uppi níðritum um þjóð og þing og Jón Sigurðsson, fjekk Sigurður málari enga viðurkenningu og það er sagt, að þegar Sigurður var dauðvona við þjóðhátíðina á Þingvöllum, þar sem hann sagði fyrir hvernig ætti að prýða konungstjaldið, binda blómsveiga o. s. frv., hafi Kristján IX. viljað veita honum heiðurspening úr gulli, en þá hafi landshöfðingi afstýrt því með því að segja, að slíkt mætti eigi viðgangast, því að hann væri bæði „dum og doven" (heimskur og latur). Þá varð Randrúp riddari! En hverfum frá þessu, sem að eins vekur gremju og sorg.

Sigurður Guðmundsson er fæddur 9. mars 1833. Gáfur og fyndni og makalaus náttúra til að teikna og tálga myndir, vöktu almenna eptir tekt á honum meðan hann var í uppvexti. Menn hafa ýmsar sögur um þetta enn þá í Skagafirði, þar sem hann var borinn og barnfæddur.

Þetta er ein sagan. Þegar Sigurður var barn 10 eða 11 vetra, var hann með fullorðnum manni að reka lömb. Kom hann þá að Flugumýri til Ara læknis Arasonar og var boðið inn í stofu. En í stofunni hjengu margar myndir af ljómandi fallegum hestum og sjerstaklega var einkar fögur mynd fyrir ofan rúm, sem var í stofunni, af gráum hesti á harða stökki. Sigurði þótti þessi mynd falleg og hafði ekki augun af henni, en þegar heim kom, teiknaði hann mynd svo líka að allir undruðust, sem sáu.

En kunnust er sagan um brjóstmynd, sem Sigurður gjörði af Gísla Konráðssyni, svo líka, að allir dáðust að. Sigurður var sonur bláfátæks bónda, en það er nóg að segja þetta, til þess að menn skilji, hvort ekki hefur þótt mikils vert um hann, að 16 ára fór hann til Khafnar, og komst eptir ýmisleg æfintýri á „Kunstakademíið“; stundaði hann þar málaralist af alefli og hlaut margra manna lof og velvild ágætustu málara. Olíumyndir af Íslendingum, sem hann ljet á niálarasýningar í Khöfn, vöktu allmikla eptirtekt, og hugðu menn bæði af þessu og hversu honum gekk framúrskarandi vel á „Kunstakademíinu", að hann myndi verða hinn frægasti málari. — Um þessar mundir gjörði hann einnig lágmynd af Jóni Eiríkssyni, furðu vel gjörða.

Meðan Sigurður var á „Kunstakademíinu", kom upp hjá honum sú hugsun að verða sögumálari; hann vildi mála viðburði úr fornsögunum, og það eru ýmsar myndir til eptir hann frá þessum tíma. Þá teiknaði hann Gísla Súrsson og draumkonuna, mjög fagra mynd, sem menn vita ekki hvar vera muni, og þá teiknaði hann Guðrúnu Ósvífursdóttur eptir víg Bolla, þegar Helgi Harðbeinsson þerrði blóðugt spjótið á blæjuhorni hennar, og fleiri myndir. En það er undarlegt, hvernig þetta dró til annars. í „Hugvekju til Íslendinga", sem Sigurður málari skrifaði 1862 og verður síðar minnst á, segir hann: „Jeg vil leyfa mjer að spyrja góða menn, hvernig ætti sögumálari að mála viðburði úr okkar fornsögum, ef hann hefði enga hugmynd um búninga, vopn, húsakynni og skip fornmanna, því að allir vita, að þeir gengu ekki naktir, og að allir söguviðburðir urðu að ske á sjó eða landi, inn í húsuni eða undir opnum himni, en ekki uppi í himninum. Til þess að geta þetta, þurfa menn einmitt forngripasafn".

Hvað verður sá að gjöra, sem ætlar að róa á sjóinn, þegar enginn bátur er til, eða sá sem ætlar að fara að slá túnið, þegar ekkert er orfið eða ljárinn til? Hann verður að fara að smíða bátinn, orfið og ljáinn. En hjer var meira að smíða en orf eða ljá. Ef Sigurður málari hefði verið óvandaður maður, þá hefði hann málað fornmenn í einhverjum og einhverjum búningi, en þetta gat hann ekki, og því hlaut hann að fara að rannsaka sögurnar, rit um búninga og leif'ar af fornmenjum. Arið 1857 kom á prent í Nýjum fjelagsritum ritgjörð eptir Sigurð: „Um kvennbúninga á íslandi" með þessum einkunnarorðum:
„Áður sjerhver fald bar frú,
falleg þótti venja sú".

Þá var hann 24 ára að aldri og hafði þá varið tíma sínum til að nema málaralistina, en það má nefna ritgjörð þessa, sem dæmi til þess, hve mikill eljumaður hann var, að þá hefur hann verið búinn að lesa flestallar fornsögur vorar og rannsaka handrit, myndir á söfnum í Khöfn, rímur og kvæði á öllum öldum fram undir vora daga, og mynda sjer ákveðnar hugmyndir um búning kvenna á íslandi, og hafði ritgjörð hans hin mestu áhrif á allar konur, sem nokkuð voru íslenskar í anda um það leyti.

En svo verður að nefna annað, sem verður að koma til skoðunar áður en lengra er farið út í æfiferil Sigurðar, og það er hans brennandi ættjarðarást, sem að einu leytinu veldur því, að danska stjórnin og hinir ráðandi höfðingjar ljetu hann og fyrirtæki hans fara á mis við þá hjálp og aðstoð, sem annars hefði mátt búast við, og að hinu leytinu veldur því, að hann afrekaði það, sem uppi mun verða meðan landið er byggt. Hvers vegna fór Sigurður eigi að mála danska skóga og danska menn, þegar hann kom af „Kunstakademíinu"? Það er að eins ást á Ís[landi]

---

bls. 66

sem olli því, að hann vildi verða sögumálari og mála viðburði úr fornsögunum, og sama ættjarðarást kemur fram í ritgjörðinni um kvennbúningana, því að þegar hann er búinn að rannsaka, hvernig búningurinn var, getur hann ekki að sjer gjört að snúa sjer að búningnum eins og hann er 1857. Það á ekki illa við að minnast nú á þessum tímum þessara orða Sigurðar málara:

„Allir vita, að búningurinn er mjög farinn að breytast, og það til hins verra að mörgu leyti, og allt bendir á, að menn munu þurfa að halda í taumana á þjóðerni voru, bæði í smáu og stóru, ef duga skal; því að allt horfir til breytingar í landinu; en menn verða að gæta þess, að betur fari þá breytt er, en ekki taka báðum höndum móti öllu útlendu, hvernig sem það er, og sleppa því, sem er innlent, og á vel við þjóðerni og landshag í alla staði. Í þessu máli og öðru ríður á að gæta meðalhófsins". Ritgjörð þessi hefur haft mjög mikil áhrif og studdi einna mest að því, að ísl. búningurinn tók stakkaskiptum til hins betra, svo að nafnfrægir fagurfræðingar eins og Theodor Fr. Vischer¹ tekur íslenska búninginn í riti sínu: Um „móðinn" sem sýnishorn af fögrum þjóðbúningi, gagnvart hinum ósmekklega búningi kvenna í útlöndum, danska búningnum.Hefðu íslenskar meyjar og konur gott af að lesa ritgjörð þessa, til þess að læra, hvernig þær eiga að halda búningnum þjóðlegum, haganlegum og fögrum, svo að ekki íari fyrir þeim eins og kvennfólki því, sem Sigurður talar um að hafi aflagað húfubúninginn „þó búningur þessi sje fagur", segir hann, „þá hefur konum vonum fremur tekist að aflaga hann með alls konar hófleysum, með því að hafa skúfhólkana eins stóra, og hólka á meðal kvennkeyri, svo þessi þungi hólkur togar húfuna niður af höfðinu. Það er fagurt að sjá mátulega langan skúf og hólk, en eins ófagurt er það, þegar hann er of langur eða of stór, og allt þess háttar hófleysi eiga menn að varast, því með því má skemma allt það, sem annars er ágætt. En þessi eru niðurlagsorð í ritgjörðinni: „Látið því faldinn ættmæðra yðar vera yðar heiðursmerki, af því að þær báru hann á undan yður á höfðum sjer, sem sigruðu flestar konur með vitsmunum, tryggð, kurteisi og skörungsskap, en gætið yðar, ef þjer ætlið að kasta honum, að þjer ekki kastið um leið þjóðerni, tryggð og skörungskap hinna fornu kvenna".

Það má sjá af þessari ritgjörð, að Sigurður hefur þá verið farinn að rannsaka karlmanna búninginn. „Jeg skammast mín" segir hann, „af því að jeg er Íslendingur og einn af karlmönnunum, að ljósta upp þeim óhróðri, að hann er ekki umtalsverður sem þjóðbúningur. Af fornbúningnum er nú ekki eptir nema einstaka slitur, og það er þá sitt á hverju landshorninu. Svona hefur nú farið um þessa grein þjóðernisins". Seinna ritaði hann svo: „Um búning karlmanna til 1400", og er það rit óprentað. Um vorið 1856 kom Sigurður til íslands, ferðaðist hann þá uni og bjó til myndir af mönnum, en um haustið fór hann aptur til Khafnar og starfaði þá af miklu kappi. Á ferð sinni á Íslandi, hafði hann haldið spurnum fyrir forngripum, og eptir að hann kom aptur, fór það að verða honum ljósara og ljósara, hversu nauðsynlegt væri að stofna hjer forngripasafn, og svo segja vinir hans, að opt hafi hann þá talað um þetta. Var hann nú jafnframt að hugsa um að skrifa „Kultur-sögu" Íslands og rannsakaði hann nú með mesta áhuga söfnin í Khöfn, og fór að skrifa mönnum og grenslast eptir forngripum hjer á landi, og fullkomnaði sig í málaralistinni.

Vorið 1858 kom hann aptur til Íslands og málaði menn eins og 1856. En nú kom lítið atvik fyrir. Sigurður var allra manna hreinlyndastur. Hann sagði ávallt skoðun sína afdráttarlaust og það opt með skýrum orðum og skorinorðum, en hins vegar var hann og ágætur drengur og vildi gjöra vinum sínum allt gott, sem hann gat. Þá var það, að maður, sem Sigurður skoðaði alúðarvin sinn, tældi hann til að lána sjer 400 kr. af því fje, sem hann hafði unnið sjer inn um sumarið. Sigurður ætlaði fje þetta til siglingar, en þegar hann þurfti á því að halda, þá var ekkert hjá „vini" hans annað að hafa en svikin. Sigurður hafði ætlað að stunda „Kultursögu" í Khöfn og fullkomna sig enn meir til að verða sögumálari. En nú fór svo, að Sigurður gat eigi siglt og neyddist hann því til að verða hjer í Reykjavík. Sigurði var nú hrundið út af braut sinni 25 ára að aldri fyrir lúaleg svik vinar síns, sem síðan hefur kveðið mikið að, en alstaðar reynst samur við sig. Fyrst eptir að Sigurður var sestur að í Reykjavík, sem þá var helmingi verri en hún er nú, var hann að mála andlitsmyndir af mönnum og altaristöflur, og tók þetta í fyrstu með allmiklu kappi. En hann hjelt þetta eigi lengi út. Enginn getur búist við, að söngfugl syngi í vetrarhríðum, segir Benedikt Gröndal, og líkt mátti heimfæra upp á Sigurð. Hann var eins og allir framúrskarandi listamenn og skáld eru, hann gat ekki starfað nema andinn byði honum það, en föðurlandsást hans fann enga fullnægju í þessum andlitsmyndum og altaristöflum. Málaraandinn kom sjalduar og sjaldnar yfir hann. Lífið hjer í Reykjavík gat ekki borið listamann. Áhugi hans fór að stefna að öðru. En það, sem þá einna mest tók áhuga Sigurðar fanginn og batt hann við Reykjavík, var Forngripasafnið, og munum vjer skýra frá því í næsta blaði, hvernig stofnun þess komst á.

^{1) Theodor Pr. Vischer er einhver frægasti fagurfræðingur á Þýskalandi á þessari öld, fyrst háskólakennari í Tübingen, Zürich og seinast í Stuttgart. Aðalrit hans er: „Æsthetik oder Wissenschaft des Schönen" (3 bindi, 1847—58). Rit hans Um „móðinn" kom út á dönsku í Khöfn 1880.}

Þjóðólfur, tbl. 18, 69-70

bls. 69

Sigurður Guðmundsson málarí.

II

Stofnun forngripasafnsins.

Þess var síðast getið, að Sigurður málari var þegar farinn að hugsa um forngripasafn, er hann var í Khöfn árið 1857, enda var hann þá ljóslega farinn að sjá, hvert gagn væri að íslensku forngripasafni, og hafði með eigin augum sjeð, hvernig fór um fornmenjar hjer á landi, þegar hann ferðaðist um á Norðurlandi sumarið áður. Eins og vjer sögðum áður, grennslaðist hann þá eptir forngripum, hvar sem hann gat. Skömmu eptir að hann kom út, var hann við Hrafnagilskirkju einn sunnudag, og var þá svo spurull, að kirkjufólkið fór að stinga saman nefjum um, að hann myndi ekki vera með öllum mjalla. „Og nú ætlar hann ekki nema að fara að draga mig út í hesthúskofann hjerna“, sagði Hallgrímur Thorlacius, þegar hann kom inn í stofuna á Hrafnagili „til þess að sýna sjer spýtur úr skálanum hans Þórðar hreðu“. En spýturnar höfðu verið hafðar í árepti á hesthúskofanum. Þá hitti hann Arngrím Gíslason á Grenjaðarstað og bað hann fyrir forngripi, og á það minnist Arngrímur síðarí brjefi til Sigurðar haustið 1862, þar sem hann segir frá mjög gömlu handriti af Eddu með mörgum myndum af goðunum og enn fremur um „útsaumað klæði eða dúk með myndum og blómstrum, mjög gamalt“, sem Sigurður síðar fjekk á safnið. Þegar Sigurður ferðaðist á Vesturlandi sumarið 1858, grennslaðist hann einnig eptir forngripum og eptir að hann var sestur að hjer í Reykjavík, hjelt hann þessu áfram, eins og hann getur um „Hugvekju til Íslendinga“, sem stóð í Þjóðólfi 24. apríl 1862, þar sem Sigurður segist hafa grenslast eptir þessu um mörg ár, og þá for hann enn meir að hugsa um stofnun „þjóðlegs forngripasafns“ hjer í Reykjavík.

Það eru sumir, sem skoða stofnun slíks safns eins og tilviljun, og að menn slampist á að stofna það að sínu leyti eins og menn stundum af tilviljun rekast á að finna gullnámu, en slíkt er gjörsamlega röng skoðun. Slíkar stofnanir eru einmitt svo langt frá tilviljunum, sem hugsast getur, þar er mest komið undir áhuga, stöðugri árvekni og ötulleik samfara fróðleik. En þessa hæfilegleika í þessu efni hafði enginn til að bera hjer á landi, nema Sigurður málari einn. Hann bæði sá og fann betur en nokkur annar, hvílíkt gagn gæti orðið að forngripasafni hjer á landi, og hver skaði væri, að forngripir væru látnir sitt til hvers út úr landinu. „Til þess að koma í veg fyrir slíkt, sá jeg engin önnur ráð, en efstofnsett yrði á Íslandi sjatfu íslenskt forngripasafn“ segir Sigurður sjálfur, þar sem hann talar um aðdragandann til stofnunar safnsins (Skýrsl. um forngripas. I. bls. 7). En svo bætir hann við: „En auðsjeð var að það var enginn hægðarleikur að koma slíku á. Íslendingar eru optast tregir til að trúa fyr en þeir taka á, og það er varla ofsagt, að þeir vantreysta margir hverjir kröptum sínum, svo að þó jeg eða einhver annar, hefði farið að boða evangelium slíks forngripasafns, mundu fáir hafa orðið til að ljá því eyru, meðan það, hefði eigi orðið staðfest með sýnilegum stórmerkjum. Til þess því að geta komið slíku safni á, þurfti fyrst að fá einhvern álitlegan vísi er væri svo markverður, að allir skynsamir menn hlytu að sjá og skilja, að hugmyndin um íslenskt forngripasafn væri eigi eintómur hugarburður“ (S.st. bls. 7). Hjer hafa menn eigin orð Sigurðar málara um aðdragandann til stofnunar safnsins, sem einnig kemur heim við starf hans og frásögur þeirra manna, sem voru Sigurði kunnugir á þessum tíma. Vorið 1860 fundust hinar merkilegu fornleifar á Baldursheimi við Mývatn, og gaf það Sigurði ágætt tækifæri til að tala það sem honum bjó í brjósti, og brýna fyrir mönnum, hversu nauðsynlegt væri að stofna íslenskt forngripasafn, enda segir hann sjálfur um þennan fund: „Nú bar svo vel í veiðar, að nálægt Baldursheimi við Mývatn fannst um sama leyti merkilegt dys frá heiðni“, (s. st. bls. 7). En þegar Sigurður fjekk að vita um þennan fund, bað hann Jón Sigurðsson á Gautlöndum, að útvega sjer myndir af fornmenjum þessum, og gjörði Jón þetta með venjulegum skörungsskap. Hann ljet Arngrím Gíslason teikna myndir af gripunum og senda Sigurði. Og þá þótti Sigurði tími til að koma fram, fyrst lýsti hann gripunum í Þjóðólfi 10. apríl 1862, og í næsta blaði 24. apríl skrifaði hann „Hugvekju til Íslendinga", hina sköruglegustu ritgjörð, þar sem hann brýnir fyrir mönnum nytsemi og gagn slíks forngripasafns fyrir listir, skáldskap og vísindi, og enn fremur segir hann:

„Til þess að vjer skitjum þjóðerni vort og sögn landsins bæði að fornu og nýju, til þess að vjer skiljum fornsögurnar, þarf langtum meira, en menn enn hafa hugsað um, og vil eg fyrst telja sem eitt hið nauðsynlegasta: þjóðlegt forngripasafn; í það ættu menn að safna öllum þeim vopnum, sem til eru og hjer eptir finnast í jörðu, öllum leifum af fornum byggingum, stólum, súlum, útskornum syllum, skápum, kistum, örkum, byrðum eta. hestbúnaði, verkfærum, búningi, skrauti, húsbúnaði, veggjatjöldum, klæðnaði, myndum merkra manna, málverkum etc“.

Brýndi Sigurður fyrir mönnum hirðuleysi þeirra með forngripi, sem hann vissi betur um en aðrir, af því að hann hafði grennslast eptir forngripum, en „jeg vil“ segir hann, „fyrst um sinn spara mönnum þá mæðu, að lesa upp allt það syndaregistur, sem jeg hef því viðkomandi“.

En greinin endar á þessum orðum:

„Vjer erum nú líklega komnir á þau seinustu og hættulegustu takmörk, sem orðið getur, því út| lendir ferðamenn koma hingað hrönnum saman og láta greipar sópa um allar þær fornmenjar, er þeir fá hönd á fest, svo vjer verðum nú að hugsa annaðhvort af eða á, bæði í þessu og öðru, og ef vjer viljum vera þjóð, þá verðum vjer að hugsa um það, hvað einni þjóð sæmir, að vjer getum lifað með sæmd sem þjóð, að öðrum kosti verðum vjer að deyja með skömm“.

Þessi ritgjörð barst út um land allt, en Sigurður ljet eigi lenda við orðin tóm, heldur reyndi til að hafa persónuleg áhrif á menn eins og hann sjálfur segir: „Enn fremur brýndi jeg þetta bæði munnlega og skriflega fyrir kunningjum núnum og öðrum, sem jeg hafði færi á“. (Sk. um forngripas. bls. 7—8.), og fjekk kunningja sína til að skrifa öðrum um þetta efni, og

---

bls. 70

Þjóðólfur, tbl. 19, 73-74

bls. 73 (timarit.is)

Sigurður Guðmundsson málari.

III.

Stofnun Forngripasafnsins og starfi Sigurðar við safnið.

Í síðasta blaði Þjóðólfs skýrðum vjer frá stofnun Forngripasafnsins, hinum margvíslega undirbúningi, sem Sigurður hafði, og tilraunum hans til að koma Forngripa safninu á fót. Sigurður er sá fyrsti maður, sem hugsar um að stofna það, og það má með fullum sanni segja, að það eru meir en orðin tóm hjá Sigurði málara í brjefinu til Khafnar 4. okt. 1862, þar sem hann segir: „Það er vor fastur ásetningur, að reyna allt, sem hugsast getur í máli þessu“.

Þrátt fyrir allt þetta, sem vjer þegar höfum skýrt frá, hefur ritstjóri Björn Jónsson þó ætlað að berja það fram í blaði sínu Ísafold, að sjera Helgi Sigurðsson væri „aðalfrumkvöðull að stofnun safnsins" og að Forngripasafnið hafi verið stofn að „án þess að Sigurður málari kæmi þar nokkra vitund nærri“, og er þetta þeim mun undarlegra, svo að vjer ekki höfum strangari orð, sem Björn Jónsson sjálfur hefur áður sagt, að Siqurður málari væri stofnandi Forngripasafnsins og látið Ísafold flytja það út meðal manna, að Sigurður heitinn væri aðalfrumkvöðull þess, að stofnað var hjer fornmenjasafn. Í fyrsta blaði Ísafoldar, 19. sept. 1874, minnist Björn Jónsson á jarðarför Sigurðar málara, sem framfór fjórum dögum áður. Tekur hann sjerstaklega fram um ræður þeirra sra Matthíasar Jochumssonar og sra Hallgr. Sveinssonar: „Minntust þeir með fögrum orðum, hve mikið fósturjörð hins framliðna ætti honum upp að inna er hann hefði verið aðalfrumkvöðull þess, að stofnað var hjer fornmenjasafn, og við það hætt, að flytja fomleifar vorar suður í Dan mörku“. Árið eptir kemur Björn Jónsson ritstjóri ásamt skólastjóra H. E. Helgesen, Steingrími Thorsteinsson, Sigfúsi Eymundssyni og Matthíasi Jochumssyni með áskorun til íslendinga um að reisa Sigurði málara minnisvarða (Ísafold 10. ág. 1875). Talar hann þar um Sigurð málara sem „okkar einasta listamann og merkilega fornfræðing, sem með lagfæringu hins íslenska kvennbúnings oq stofnun Forngripasafnsins o fl. hefur gjört þjóð vorri svo mikinn sóma“, og endar áskorunin á þeim orðum að hann ásamt hinum öðrum undirskrifuðum skuli sjá um, að fyrir fjeð sem inn komi, skuli verða settur minnis varði „á gröf vinar vors, er oss hefði langað til að hefði auðnast að lifa lengur“.

Það lítur út fyrir, að herra Björn Jónsson sje nú búinn að gleyma vini sín um þar sem hann vill nú setja honum þann minnisvarða, að Forngripasafnið hafi verið stofnað, án þess hann „kæmi þar nokkra vitund nærri“, og þó er það deginum ljósara, að Sigurður málari var bæði aðalfrumkvöðull að stofnun Forngripasafnsins og kom því á fót. Sigurður málari var búinn að fá hugmyndina um, að stofna Forngripasafnið mörgum árum áður, en sjera Helgi kemur fram, hann heldur áfram í mörg ár að grennslast eptir forngripum, hálfu öðru ári áður leggur hann drögur fyrir, að fá fornmenjarnar frá Baldurs heimi; 8 mánuðum áður skrifar hann á skorun í blöðin um að stofna forngripasafn og svo brýnir hann „þetta bæði munn lega og skriflega fyrir kunningjum sínum, og öðrum, sem hann hafði færi á", og fær sömuleiðis aðra til þess.

Eptir allt þetta kemur svo sjera Helgi Sigurðsson fram með ritgerð um málið, sem hann vill láta koma í blöðin og býðst til að gefa 15 gripi, sem vísi til forngripasafns, og svo á sjera Helgi að vera aðal frumkvöðull, að stofnun safnins ^[sic] en Sigurður málari ekki koma „þar nokkra vit und nærri“.

Kunningjar Sigurðar málara segja, að sjera Helgi muni eflaust hafa orðið til að bjóða gripi sína fyrir tilstilli Sigurðar málara, og jafnvel að hann muni hafa verið hjer á ferð í Reykjavík og Sigurður eða Jón Árnason talað um þetta við hann, en hvernig sem þetta er, þá er það víst, að framboð sjera Helga er komið af hvöt um Sigurðar málara, enda segja þeir, Sigurður málari og Jón Árnason, það með skýrum orðum í brjefi frá 1864 til konferensráðs Thomsens, forstjóra forngripasafnsins í Khöfn; þar er skýrt frá stofn un safnsins með nokkrum orðum og tal að um, að Sigurður hafi skrifað „Hugvekju til íslendinga" og þessu bætt við: „út af þessu kom, að kand. Helgi Sigurðs son á Jörva, fann hjá sjer köllun, að gefa landinu ýmsar fornmenjar, sem fyrstu byrjun til fornmenjasafns“.

Það má sjera Helgi eiga, að hann er fyrsti gefari til safnsins og hann skrifar ritgerð um málið, en þess má geta, að þótt sjera Helgi hefði engan hlut gefið, þá hefði stofnun safnsins eigi dregist lengur, en til næsta sumars, þegar Jón á Gautlönd löndum kom suður með Baldursheimsfundinn, og menn verða að gá vel að því, að það er ekki sjera Helgi, heldur Jón Árnason, sem fær stiptsyfirvöldin til að takast á hendur yfirumsjón íslensks forngripasafns, og þetta hefur hann hlotið að gjöra eptir samráði við Sigurð málara.

En sleppum því. Ef menn vilja hengja sig í formunum og einblína á stiptsyfirvaldabrjefið frá 24. febr. 1863, og segja að forngripasafnið sé stofnað með því og engu öðru, þá eru það stiptsyfirvöldin Þórður Jónasson og Helgi Thordersen, sem eru stofnendur safnsins, en næstur þeim stendur Jón Árnason og mætti það miklu heldur til sanns vegar færa, að kalla Jón Árnason stofnanda safnsins, en sjera Helga, og að minnsta kosti hefur það verið nær áliti þeirra sjálfra, Jóns Árnasonar og Sigurðar málara, heldur en hitt, því að þeir segja svo í brjefi frá 7. maí 1866 til etatsráðs Worsaae, fornfræðings í Khöfn: „Árið 1863 stofnuðum vjer undirritaðir, jeg Sigurður Guðmundsson og jeg Jón Árnason, forngripasafn hjer í Reykjavík“ , og myndi Sigurði málara, ef hann mætti líta upp úr gröf sinni, þykja það undarlegt, er hann sæi það ritað af mentuðum manni, sem jafnvel er forseti hins íslenska Bók mentafjelags, að safnið hefði verið stofn að, án þess að hann „kæmi þar nokkra vitund nærri.“

Sigurður hefur sjálfur sagt, að hann hafi stofnað forngripasafnið, Jón Árnason meðumsjónarmaður Sigurðar, sem skrifaði stiptsyfirvöldunum til út af forngripum sjera Helga, hefur sagt það. Oddgeir

---

bls. 74 (timarit.is)

Stephensen hefur sagt það í brjefi frá 6. mars 1870 til Sigurðar málara. Jón Ólafsson ritstjóri, sem vel þekkti Sigurð málara, sagði 1872: „Sigurður málari Guðmundsson er höfundur og viðhaldsmaður hins íslenska fornmenja-og þjóðgripasafns“. (Kvæði Kristjáns Jónssonar bls. 319). Þetta sama er sagt í Víkverja 1874, og enn fremur í æfiágripi Sigurðar málara eptir skólastjóra H. E. Helgesen¹, og sama hefur Björn Jónsson sjálfur sagt, og yfir höfuð allir þeir. sem höfðu persónuleg kynni af Sigurði og þekktu stofnun forngripasafnsins.

Sigurður málari er „höfundur“ hins íslenska Forngripasafns, og hyggjum vjer nú að allir skynsamir menn og rjettlátir muni sjá, að enginn vafi getur á þessu verið.

Vjer vitum, að lesendum blaðsins muni hafa þótt vænt um að fá að vita sannleikann í þessu máli, því að þó Sigurður málari heitinn væri ekki hlaðinn gulli og gimsteinum, þá vitum vjer það, að almenningur hjer á landi hafði miklar mætur á honum og er ekki enn búinn að gleyma honum og starfi hans. En nú er að víkja sögunni til þess, sem fyr er frá horfið.

Hinn 15. júlí 1863 má heita, að safnið væri komið á laggirnar, en þá fyrst byrjuðu vandræðin fyrir alvöru, mest fyrir fjeleysi og dæmafáan fjandskap dönsku stjórnarinnar við safnið. Fyrir áhuga Sigurðar og kapp óx safnið með ári hverju, þótt það hefði ekki neitt fje til, ekki einu sinni til að borga flutning á forngripum þeim, er menn vildu gefa, hvað þá lieldur til að kaupa gripi, nema þegar einstakir menn skutu fje saman til að kaupa einhvern sjerlega merkilegan grip. En svo var Sigurður vinsæll, og svo höfðu menn mikið traust á honum, að margir gáfu dýrpripi til safnsins á þeim árum. Árið 1866 voru komnir á safnið 360 gripir, og loforð komin um nærri því eins mikið, en safnið vantaði allt. Það vantaði skápa, hirslur, borð og hæfilegt húsrúm. Það fjekk að vísu kompu upp á kirkjulopti, en þessari vesælu ofnlausu kytru átti það fullhart með að fá að halda, og átti Sigurður málari stundum í töluverðu stímabraki við yfirvöldin út af þessu, og því segir Sigurður málari 1867 um kompu þessa: „getur það skjól brugðist þegar minnst varir, og lítur út fyrir að innan skamms muni verða“. (Skýrsla um forngripas. bls. 32). — Þess var áður getið, að stiptsyfirvöldin veittu Forngripas. 24 rdl. 40 sk. til skápakaupa. En það var ekki að vilja stjórnarinnar. Skrifaði stjórnin stiptamtmanni og ljet hann fá litlar þakkir fyrir, en kvaðst þó láta „útborgun þessa standa óraskaða“, en bætir því við: „en framvegis má ekki greiða nein þess konar gjöld úr ríkissjóðnum“. Þetta er skrifað 1. júlí 1865, og þá var safnið búið að standa á 3. ár og búið að gefa á 3. hundrað forngripa.

Stjórnin neitaði að leggja nokkurn styrk til forngripasafnsins. Fyrst sendi Sigurður og Jón Árnason bænarskrá 1863 með meðmælum stiptsyfirvaldana, en stjórnin svaraði: „ekki neinn styrk“. Svo sendu þeir árið eptir bænarskrá með meðmælum forstjórans fyrir konungl. forngripasafninu í Khöfn, vísindamannsins Thomsens. Stjórnin hafði sömu svör. Nú sneri Sigurður málari sjer til alþingis 1865 og bað þá alþing í einu hljóði í nafni þjóðarinnar um styrk. Stjórnin svaraði, að hún tæki eigi bænarskrá alþingis „til greina“. Samt sem áður sendi Sigurður enn að nýju bænarskrá til alþingis 1867, og tók nú alþingi alvarlega í strenginn, ljetu þiugmenn stjórnina fá að heyra sannleikann. „Mjer er sem jeg sjái“, sagði Jón Hjaltalín, „hvað afkomendur vorir, að 100 árum liðnum, segi um þessi 300 rdl. vandræði, sem alþingi 1867 er að baslast við“. Og flestir þingmenn sögðu að það væri bæði sorglegt og mesta vanvirða, að stjórnin vildi ekki veita neinn styrk, og Ólafur Sigurðsson umboðsmaður í Ási sagði hreint og beint, hver var hin sanna ástæða fyrir illvilja stjórnarinnar. Hann minntist á styrkinn til Gísla Brynjúlfssonar til að semja ágrip að miðaldarsögu íslands, sem aldrei hefur sjest snefill af, og sagði: „mjer virðist það ekki vera fjárhagsástandið eitt, sem hamlar stjórninni frá að veita fje þetta, heldur einmitt að safnið er stofnað og geymt á íslandi“. Stjórnin svaraði enn að nýju. að bænarskránni hefði „ekki orðið veitt áheyrsla“. En Sigurður þreyttist ekki, hann leitaði enn til alþingis 1869. Á safnið var nú komið þrátt fyrir allt á 8. hundrað forngripa, en allt vantaði, húsrúm, skápa, hillur og allan um'búnað, „en safnið liggur pakkað niður í kassa og er húsvillt“, sagði Halldór Friðriksson á alþingi 1869. Tók nú alþingi svo duglega í strenginn, að stjórnin veitti 500 rdl. árið 1870, sem mest gekk til að búa út húsrúm fyrir safnið. Árið 1871 bað þingið um styrk fyrir fjögur ár, en fjekk að eins fyrir eitt ár 1873, 200 rdl.; fyrst eptir að Sigurður var dáinn veitti landshöfðingi 5. des. 1874, 100 rdl. til umsjónar; eptir að alþingi fjekk að ráða dálitlu í fjármálum breyttist þetta, og hefur síðan 1875 árlega verið veitt fje til safnsins.

Það er þegar orðið langt mál um þetta stríð og stapp við stjórnina, en saga þess sýnir oss, að menn mega ekki leggja árar í bát, þótt ekki gangi við fyrsta högg, og að það er áríðandi að sýna staðfestu og kapp gagnvart stjórninni, og um fram allt að vera ekki að hræsna eða sinjaðra fyrir henni, heldur segja henni beiskan sannleikann, og muna henni það illa sem hún gjörir; það er ómetanlegt, hvern skaða forngripasafnið hafði af fjandskap hennar, því að ef það hefði fengið góðan styrk og aðhlynningu, þá bæði mundi það vera nú langt um stærra en það er, og hafa frelsað margan grip, sem nú er landinu tapaður, en það dugir ekki að fást um það.

Sigurður málari vann sjálfur alveg kauplaust, og það var fyrst eptir að hann var dáinn. að veitt var fje fyrir umsjón með safninu. Sigurður málari gaf stöðugt út skýrslur í Þjóðólfi um forngripi þá, er á safnið komu, og síðan gaf hann út skýrslur um Forngripasafnið, sem Bókmenntafjelagsdeildin í Khöfn ljet prenta. Fyrir rit þessi mundi Sigurður hafa orðið frægur maður, ef hann hefði verið í öðrum löndum, og fengið góða stöðu. En hjer var æfi hans ekki góð, og hafði hann ekki þægilegt, líf, þegar hann var að vinna á Forngripasafninu; má nefna það sem dæmi, að opt, þegar hann var að skrifa þar á veturna, varð hann að verma blekið í lófa sínum og anda á það, svo sem hann framast mátti, til þess að þíða það. Svona var æfi Sigurðar málara hjer, og svona var aðhlynningin að Forngripasafninu, meðan hin danska stjórn hafði algjörlega töglin og hagldirnar í fjármálum vorum.

Auk Forngripasafnsins hafði Sigurður málari ýms önnur störf fyrir stafni og skal minnst á það í næsta blaði með fám orðum.

^{1) Það er eigi rjett hjá Birni Jónssyni að Víkverji f'ari eptir æfiágripi þessu, því að hann kom út löngu áður en það var prentað.}

Þjóðólfur, tbl. 20, 77-78

bls. 77

Sigurður Guðmundsson málari.

IV.

Starfi Sigurðar í Reykjavík og dauði.

Þegar Sigurður var 24 ára, ljet hann, eins og áður er sagt, prenta ritgjörð sína í Nýjum fjelagsritum, en 25 ára settist hann að hjer í Reykjavík. En fjórum árum seinna skrifaði hann „Hugvekju til íslendinga“, og þegar Sigurður var rjett þrítugur, var Forngripasafnið stofnað. Það kemur ekkert af sjálfu sjer, og síst hjer á íslandi undir illri og óþjóðlegri stjórn.

Við jarðarför Sigurðar orkti skáldið Steingrímur Thorsteinsson kvæði um hann og líkti honum þar við reynirunn, er hann kveður svo um:

„Á bjargi reynirunn eg sá

Rauðgræna limið hefja;

Úr klungururð hann óx í þrá

Við allt, sem vildi kefja,

Og síst þó fengi sólu mót

Í sannri hæð að skarta,

Í sannri dýpt hann seigði rót

Við sinnar móður hjarta“.

Það var margt, sem vildi kefja á þeim tímum, en Sigurður óx í þrá. Sigurður varð ekki frægur sögumálari, sem allt benti á að hann mundi verða. Ættjarðarást hans og lífið hjer í Reykjavík beindu huga hans í aðra stefnu. Starfi hans varð þýðingarmeiri fyrir Ísland en sagnamálverk. Forngripasafnið, tilvera þess, vöxtur og viðgangur, var honum að þakka, og ef hann hefði ekki verið á meðal vor, hefðum vjer nú ekki haldið 25 ára afmæli þess hátíðlegt. Þá var eigi þýðingarlaus starfi hans til að endurbæta íslenskan kvennbúning. Áður en Sigurður málari endurhætti hann, var hann orðinn herfilegur, sem hver getur sannfærst um við að lesa ritgjörð hans um kvennbúninga á Íslandi. „Það er illt og broslegt, að sjá“, sagði hann, „þegar menn koma í sveitakirkju á Íslandi og mikið er haft við; það er eins og þar sje saman komnar alls konar þjóðir, og sje sín skepnan af hverri þjóð, er þó þetta einkanlega kvennfólkið; í sömu kirkjunni er kvenufólk með alls konar höfuðbúninga og alls konar fatasnið, svo manni gæti dottið í hug, að maður væri kominn í grímudans. Sumar bera „kappa", sem þær hafa þreytt hugvit sitt á að skreyta með alls konar borðum, beiglum og útklipptum sepum, svo þetta lítur út sem merkilegasta þöngulhöfuð. Aðrar hafa „gjörð" upp á grænlensku, en aðrar hafa „dyllu" eða tyllu, með löngu horni aptur af hnakkanum, öldungis upp á tyrknesku. Aðrar hafa hatt á höfði með stóru skygni, sem stendur fram og upp af höfðinu, miklu meira en nokkur hjálmgríma með tveimur klóm á kollinum, sem ógna tveim himinsáttum“.

Á þessu er nú orðinn hinn mesti munur, og er það ólikt nú, að koma í sveitakirkju og áður. En hvílíkt erfiði þurfti eigi til að endurbæta búninginn? „Fáir vissu betur en jeg“, segir H. E. Helgesen í æfiágripi Sigurðar, „hve miklum tíma hann varði til þess ár eptir ár, að aðstoða íslenskar konur í því, að sauma kvennbúninginn“. Hann var vakinn og sofinn í því, að leiðbeina þeim með uppdráttum, sniðum og hjálpa gullsmiðunum til að setja „stýl“ á kvennsilfrið.

Það er hægt að skoða veru Sigurðar í Khöfn sem undirbúning undir lífsstarf hans. En aðalverk hans var Forngripasafnið og ísl. kvennbúningurinn. En auk þess hafði hann ýmislegt annað fyrir stafni. Áður en Sigurður málari settist að hjer í Reykjavík, höfðu menn ofurlítið átt við að leika leikrit hjer í Reykjavík, en þegar Sigurður kom, fjekk þetta nýtt líf. Hann bjó út „lifandi eptirmyndir“ (Tableau) af Hjálmari og Örvar-Oddi eptir bardagann við Sámsey. af Helga Hundingsbana og Sigrúnu, er hún var hjá honum í haugnum, og þótti mönnum mikils um vert. „Voru hvorartveggja myndirnar svo ágætlega einkennilegar, að herklæðum og öðrum fornaldarbúningi, að vart verður nær komist“, segir Jón Guðmundsson í Þjóðólfi 2. febr. 1860. Um veturinn áður en Sigurður skrifaði „Hugvekju til Íslendinga“, voru leiknir hjer í Reykjavík „Útilegumennirnir“ eptir sjera Matthías Jochumsson, sem þá var í skóla. Efnið í þeim er, eins og kunnugt er, frá öndverðri 17. öld, og var því ekki á allra færi, að búa allt svo út, að rjett væri bæði að búningum og öðru. En það eru svo margir, sem hafa sjeð, hversu Sigurður bjó leiksviðið snilldarlega út, og málaði tjöldin fagurlega, að vjer skulum ekki tala neitt um það. Sigurður málari var lífið og sálin í ýmsum leikjum, sem fóru fram hjer í Reykjavik næstu ár. Og það er alkunnugt, hvað hann gjörði sjer mikið far um, að setja „Hellismennina" vel í „scenu“, og það var þegar hann var að mála tjöldin til þeirra, að að hann kenndi þess sjúkleika, sem dró hann til dauða. Sigurður vann miklu meira; hann hjelt áfram til dauðadags að safna til „kultursögu“ íslands úr fornritum vorum, og svo segir H. E. Helgesen í „Æfiágripi“ hans, að Sigurður hafi varið til þess miklum tíma hinna síðustu ára sinna. Hann ritaði um húsakynni frá upphafi, listaverk, hirslur og tjöld og einnig um vopn fornmanna, hesthúnað og verkfæri til 1400. Enn fremur ritaði hann um búning karlmanna til 1400. Enn fremur hafði hann búið til hannyrða uppdrætti til hins íslenska skautbúnings og undirbúið nokkra til prentunar. Hann orkti skáldleikinn „Smalastúlkuna“ og kvæðið „Aldarhroll“, sem allt er óprentað, nema nokkuð af uppdráttunum til hins íslenska skautbúnings; enn fremur bjó hann til ýms kort og myndir og ritaði um Þingvöll „Alþingisstað hinn forna“ með myndum og korti, og kom sú ritgjörð á prent fjórum árum eptir að hann var dáinn. Í niðurlaginu á formálanum segir hann svo: „Jeg hefi ekki ráðist í það. af því að jeg hafi treyst mjer til þess, heldur af hinu, að jeg sá, að það þurfti að gjöra sem fyrst, áður en allt gleymdist, en jeg vissi ekki til, að neinn ætlaði að reyna það í bráð, og er það stór undur og mikill skaði, að það skuli hafa dregist svo lengi, því allar þessar rannsóknir verða því örðugri og ófullkomnari, sem menn draga þær lengur; en fyrst að hjer er nú ekki orðið um auðugri garð að gresja, sem menn þó einungis geta kennt um sínu eigin kæruleysi og forfeðra sinna, þá verða menn að taka á móti þessari fátæku byrjun, heldur en engu“.

Eru þetta ekki falleg orð af fræðimanni?

---

bls. 78

---

• Athugasemdir:

---

• Skráð af: o.
• Dagsetning: 28.07.2011

---