Ritgerð (SG-05-5) Ritgerðir um kvenbúninginn

• Handrit: SG: 05:5 Ritgerðir um kvenbúninginn
• Safn: Þjóðminjasafn Íslands
• Dagsetning: XXX

---

• Lykilorð: Faldur, þjóðbúningar, tíska,
• Efni: Hér færir Siguður Guðmundsson rök fyrir því af hverju ekki beri að lasta faldinn og ústkýrir muninn á nýja faldinum sem hann leggur til og þeim gamla. Sá nýji er ekki reirður heldur tilbúinn til brúks. Í formála Um íslenzkan faldbúníng með myndum sem Guðrún Gísladóttir gaf út 1878 stendur: „En er búníngurinn fór að verða almennur, þá var svo opt leitað til Sigurðar til að fá uppdrætti, að hann sá að hann eigi mundi komast yfir að fullnægja þörfum manna í því tilliti, er fram liðu stundir; ennfremur var honum og ljóst, að ef sín missti við þá mundi vera hætt við, að uppdrættirnir aflöguðust smámsaman, ef þeir væru hvergi til, nema teiknaðir með blýant á lausum blöðum. Fyrir því fór hann hin seinustu ár æfi sinnar að leitast við að fá uppdrættina gefna út; en þareð að var andsætt, að útgáfan eigi mundi, sízt í bráð geta borgað sig, þá fóru konur nokkrar í Reykjavík vorið 1874 að reyn aða safna samskotum itl þess, og átti Sigurður að taka við þeim; en er hans missti við um sumarið, þá var og samskotunum lokið; veit eg eigi til að þau hafi orðið meiri en 20 kr., frá húsfrú Hóhönnu Kjerúlf á Skriðuklaustri, er eg afhenti Sigurði um sumarið áður en hann dó; 10 kr. frá jungfrú Sigríði Sigfússdóttur á Skriðuklaustri og 36 kr. frá dætrum Sigurðar prófasts Gunnarsonar á Hallormsstað, er mjer voru sendar eptir að Sigurður var dáinn. Áður en Sigurður dó, var hann byrjaður á að búa uppdrætti sína undir prentun [...] Þá er eg í septembermánuði 1874 frjetti lát Sigurðar, heyrði eg jafnframt, að ýmsir óviðkomandi menn væru farnir að róta í uppdráttum hans og öðru, er eptir ahnn lá, og að búast mætti við að það mundi bæði týnast, tvístrast og skemmast; en þaðer mjer var áhugamál að koma í veg fyrir slíkt, þá fjekk eg heimild frá móður Sigurðar, sem enn er á lífi, til þess að fá alla uppdrætti hans í manar hendur."
• Nöfn tilgreind: Guðmundur Bergþórsson, Mörður Valgarðsson, Muhamed, Ganymedes, [Antonio] Canova, Albert Thorvaldsen, Eggert Ólafsson, Sigurður Guðmundsson.

---

Faldurinn

• Texti:

[aukablað] Ritgerðin Faldurinn, ekki með hendi Sigurðar, en athugasemdir og við aukar og undirskrift með hendi hans.

bls. 1

Faldurinn

Vér álítum, að faldurinn sé skáldlega og sögu-
lega rótgróinn landinu ⁽¹⁾. Vér teljum það góðan sið en ekki ó-
sið, að konur beri fald; og oss eru enn til þessa dags
ókunnar allar þær ástæður, er geti hvatt konur til að
brjála þessum forna vana ættmæðra þeirra, og oss^˜ eru
og ókunnir þeir gallar á faldinum, er getið verið orsök
til, að þær leggi hann niður, eptir að hann hefir unnið
yfir 1000 ára hefð hér á landi. Vér viljum því leyfa oss
að fara um þetta efni nokkrum orðum.
Þótt ver séum vissir um, að faldurinn(eptir
öllum viðurkenndum) eins og hann hefir verið ^{um stund,} sé eptir öllum
viðurkenndum fegurðarreglum engaveginn ljótari, eður
smekklausari, enn annað flest í búníngnum, eins og
það hefir verið um stund^hríð, þá hafa það ei að síður verið
forlög faldsins, að menn hafa eð ósekju níðst á
honum, og lastað hann hver um annand þveran,
___________________________________________________________
2 sjá þjóðólf 13. árg.

bls. 2

2

af því, að menn hafa heyrt aðra lasta hann. Þessi
rekistefna hefir nú gengið hálfa aðra öld, eða meir,
frá því, að Guðmundur Bergþórs^˜son orti skautaljóð.
Menn misskildu faldinn^Guðmund þá og misskilja hann enn.
og Guðmundur sjálfur misskildi málið, því hann er
að hæðast að krókfaldinum, en vill^látakonur hafa
beina faldinn, er hann heldur að sé elztur af því,
hann tíðkaðist mest fyrir vestan þá, er hann var
úngur, en þó vita menn, að konur báru krókfald
um lok 17. aldar, um hans daga og eins löngu
fyr, ^alt frá10-14. aldar.^{því Ísland bygðist}. En Guðmundur hefir af þekk-
ingarleysi álitið krókfaldinn úngan af því, að
um hans daga fóru krókfaldar að aukast meir, en
áður hafði verið nokkra sinni^hríð; varð hann þá (<image>innsetningarmerki merkist hér eftir sem: ∫</image>-)[1]
jafnframt hærri en áður hafði verið líkt, og sanna
það bezt gamlar myndir. Menn feta heldur ekki
í fótspor Guðmundar með því, að lasta faldinn,
því hann lastaði ekki faldinn yfir höfuð, heldur
ýmislegt afkárasnið á honum, sem þá var og til,

[Ath! eftirfarandi athugasemd var á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1](∫ krókfaldurinn)

bls. 3

3

og hann hefir helzt viljað hafa hann beinan. Þetta
var hans einstrengings háttur. Nú er þetta orðið að
vana, að karlar og konur níða faldinn hvert við ann-
að, eins og aðra óhæfu, en það, sem verst er í þessu,
er það, að vér heyrum aldrei að menn gjöri nokkra
grein fyrir, á hverju menn byggi það, að faldur-
inn sé óþolandi og ljótur, heldur jortra^hafa menn
þetta upp hver fyrir öðrum sannanalaust af því,
að þeir heyra, að aðrir hafa þess skoðun.
Vér höfum áður sagt, að faldurinn sé fagur,
og að það sé í alla staði réttast, að íslenzkar
konur beri hann fremur öðrum höfuð búningi,
(sbr. Ný Félagsrit 17. ár). En nú viljum vér ekki álíta
oss of góða, að bæta því við, á hverju vér byggjum
það, að faldurinn sé fagur, ^{og merkur} þótt margir þykist
of góðir að koma með ástæðu fyrir því, á hverju
þeir byggi það, að hann sé ljótur. Það kann að
vera, að oss skjátlist í öllu þessu, en enginn getur
burgðið oss um, að vér berum höfuðið undir
hendinni, eður að vér ekki reynum að koma með ástæður og sannanir fyrir gjörðum vorum og skoðunum
og nafngreinum höfundinn, því þá hafa allir

bls. 4

4

að vísu að ganga, þar sem hann er, en þegar
menn dæma sannana^{og nafn}laust, þá er hægt að segja
allt, því þá er ekki gjört ráð fyrir, að gjöra grein
fyrir því, er menn tala. ^vérEg vil^því heldur [1]<image>[∫]</image> segja mein –
ingu mína^vora með þeim sönnunum er eg hefi beztar
til, og segja svo með Merði heitnum Valgars-
syni:
“Nefni ek í þat vætti, at ek tek miskviðu alla
or málinu, hvort se mér verðr ofmælt eða van-
mælt, vil ek eiga rétting allra orða minna, unz
ek kem máli mínu til réttra laga”.
Vér byrjum því á því, að mikill þorri manna
ségir að faldurinn sé ljótur og ókvennlegur,
og halda, að hann sé alveg íslenzkur að upp-
runa og hljóti því að vera skrælingjalegt höfuð-
fat (þetta síðasta mun benda á gott þjóðar-
sjálfstraust?). Faldurinn er eldri en svo, að
vér getum sagt hans fyrsta uppruna. Hann
og túrbaninn austurlenzki eru ^{ef til vill} hinir elztu
höfuð búningar í heimi. Hvorn tveggja má rekja
til Assyriu^Asíu manna á elztu tímum er vér höfum

[ath! eftirfarandi athugasemd var á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1] <image>[∫]</image>en filgja þeirra dæmi

bls. 5

5

sögur af. Það er því eigi að óttast, að faldurinn
sé eingöngu íslenzkur, og þess vegna óþekktur
annarstaðar í heiminum, og því^{sé hann} skrælingjalegur.
Persneskar konur bera hann enn í dag, eður hafa
haft hann fyrir fáum árum, mjög líkan því, er
hann var hér á landi á næst liðinni öld. Hann
er hár, og lítið eitt beygður fram á við að ofan,
og sést hárið niður undan honum.⁽¹⁾ Þannig
hefir faldurinn þar haldizt við fram á vora
daga. Persneskar konur eru álitnar einar
hinar fríðustu og kvennlegustu konur. Trauð-
lega mundu þær hafa þann höfuð búnað, ef hann
væri ljótur og ókvennlegur.
Konur þeirar þjóðar, og er vér og allur hinn
menntaði heimur hefir kyn sitt til að rekja, bera
enn í dag fald á höfði, en sú þjóð er Kákasus=
menn. Sá faldur er optast beinn eða lítið
boginn; líkur því er hann var hér opt á fyrri
öldum. Að aptan fellur höfuðgúkur(=slör) nið-
ur undan honum, niður á herðarnar, líkt
og brúðarlín (sjá Ný Félagsrit, 17. ár). Það er al-

[ath! eftirfarandi athugasemd er skrifuð á hægri spássíu og á við um athugasemd nr (1) í textanum hér að ofan. Númeramerkt í frumskjalinu]:
(2)nóta
á persneskum peníngum
sjást margir persa konungum
mindaðir með með trygiska
húfu t.a.m. Artuxerxe
haus húfa er fram beigð líkt
og ^krókfaldurin, og með koffri
um ennið sem er kⁿítt saman
í hnakkanum, með endum
og likkjum.

bls. 6

6

kunnugt, að þessi þjóð, bæði karlar og konur, er á-
litin hin fríðasta í heimi. Bæði Persar og Kákasus
menn hafa Muhameds trú. Það er alkunnugt hvað
sá trúarflokkur vill hafa konur sínar skraut-
búnar, enda hvetur og trú þeirra til þess^˜. Trauð-
lega mundu þær konur, sem fríðastar eru allra
kvenna, bera þann höfuð búnað, og hafa borið
hann um svo langan aldur, ef hann væri mjög
ljótur og ókvennlegur [1]<image>[∫]</image>. Nú má geta þess til,
að menn komi með þá mótbáru móti þessu,
þó ^flestar þessar 2 þjóðir sé skrautgjarnar og
fríðar, þá sé þær nokkuð ómenntaðar. Það
mun” lengi mega segja margt um þess konar,
og viljum vér enn koma með litla vörn móti
því. Konur í Normandí á Frakklandi bera
fald enn í dag áþekkan því, er konur hafa
haft hann á fyrri öldum hér á landi. Hann
varoptast ymist boginn eða beinn á 15. öld
sem frakkneskar myndir sýna, og eins á 11.
öld [2]<image>[∫∫]</image> og optast ^{figldi faldinum}með höfuðdúkur, er féll niður u
undan honum að aptan, eður honum var
kastað yfir hann. Eg vísa mönnum til að sjá

[ath! eftirfarandi athugasemd er skrifuð á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> vér viljum og géta þess að
ímsar þjóðir er búa í grend
við Kákasus hafa enní
dag eins konar falda teg-
undir, eður hafa haft það
fyrir fáum árum t.d. í
Kirgisíu og Kasann konur
beggja þessara þjóða hafa að
reglu lega, beina falda á höfði
(strompa)^{hér um bil} eins og þeir hafa um
margar aldir tíðkast hér á landi,
en þær hafa það fram yfir
okkar kvenn fólk, að þær hafa
haldið þeim gamla höfuðdúkog
dúk og fellur hann niður
undan faldin um að
aptan og sveipa þær honum
samann um hálsín, eður
firir andlitið ef þær vilja
hilja það. í Armeníu hafa
konur haldið höfuð dúknum
en faldin munu þær hafa
niður lagt.
[2]<image>[∫∫]</image> ermindirnar á Bayex
tjaldinu benda á, er saumað
er 1066-70.

bls. 7

7

Nýa Sumargjöf 1860. Þar sjást myndaðar 2
tegundir af þeim faldi eins og hann er nú. Ef
ekkert hefði verið fagurt né merkilegt við þenna
höfuð búning, þá mundu konur í Normandi varla
hafa borið hann um svo langan aldur, þær sém
eru svo nærri sjálfri Parisarborg, og hafa svo
góða hentugleika á, að taka upp ný breytni
París^˜ar. Þessar konur eru og álitnar fríðastar
af frakkneskum konum. Tæplega munu menn geta
komið hér með þá mótbáru að Frakkar sé
smekklausir eður ósiðaðir; en^og þótt einhverjum
landa kynni að þóknast að segja þá ósiðaða
og smekklausa, mundu þeir ^einungis hlæja að því [∫]. Það
er öllum kunnugt, að allur hinn menntaði heim-
ur er samdóma í því að Forngrikkir hafi í í-
þróttum og allri fegurðar tilfinning verið komnir
lengst af öllum þjóðum, og að þeir, sem bezt eru
að sér í íþróttum og myndasmíð og allri fegurð, á á vorum tímum
sé ekki komnir lengra með tærnar en þangað,
sem þeir höfðu hælana. Það er alkunnugt, að
Grikkir tóku upp eptir Persum hina pers-
nesku eða trygisku húfu, sem varð þeirra

bls. 8

8

eitt hið helzta uppá halds hofuð fat, bæði allra
fyrst og eins seinna er fegurðartilfinning þeirra
var kominn í mestan blóma hjá þeim, á 5. öld
fyrir krists fæðing. Þessi húfa var á hæð við
faldinn eins og hann var á fyrri öldum.
Hún var bygð í krók fram á við að ofan er
vafðist optast nær inn undir sig. að ofan
Hinir frægu myndasmiðir Forngrikkja, mynd-
uðu opt þjóðhetjur sínar með þess húfu og
eins [1]<image>[∫]</image> hálfguðina t.a.m. Ganymedes; skjald-
meyjar [2]<image>[∫∫]</image> og kvennfólk mynduðu þeir og með
þessa húfu [3] <image>[∫∫∫]</image>. Það má svo að orði kveða, að
þessir frægu myndasmiðir hafa álitið þenna
höfuðbúnað þann annan eða þridja sinn
fegursta; því auk þessarar húfu sést varla
á myndum þeirra annað höfuðfat en ”dia-
dema”=skroband, eður hjálmar.
Eg á bag Vér eigum bágt með að komast
í skilning um, að þessir frægu feður allrar
íþróttar og fegurðar hefðu valið ^einmitt þema
höfuð búnað til að setja á mikinn fjölda
af sínum fegurztu myndum, hefði hann verið
ljótur. Það væri er alveg óhugsandi.

[ath! eftirfarandi athugasemd er skrifuð á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> giðjur t.a.m. Artemis og
[2]<image>[∫∫]</image> og skjaldmeyja drottningar
[3] <image>[∫∫∫]</image>. bæði Grískar og Persnenskar

bls. 9

9

Faldurinn hefir hér um bil sama lag og þessi húfa, þar
af ^leiðirleiðir, að hann er fagur.
Vér viljum^{verðum að} færa oss nær, því margir vilja bregða
oss um, að vér gáum^horfum einungis aptur á bak fram
í hinn liðna tíma. Það gjörum vér ekki. Vér horfum
líka fram á við. En að horfa fram og aptur, er engin
skömmu; því þannig er Janus myndaður eða
forsjónin. Ekki þurfum vér að horfa lángt aptur
í tímann til þess, að þekkja 2 myndasmiði,
Albert Thorvaldsén og Canova. Á sumum
hinum fegurstu myndum þeirra er phrggiska
húfan og hneykslast enginn á því, og varla
mundu þeir hafa sett hana á sínar myndir,
ef hún hefði verið ljót; því híngað til hefir þeim
ekki verið brugðið um smekkleysi. (Hvað náð-
ugum löndum vorum þóknast að vera við þá,
skulum vér láta ósagt).
Frá þessari húfu má telja 2 merki-
legar ættar tölur. Fyrst nær² því¹ alla hjálma, síðan
alla hina fyr greindu falda (hinn persneska, Káka-
eiska, norræna = íslenzka ^indverska og normandíska fald og fleiri.
En á hinn veginn er gríski hjálmurinn, rómverski
hjálmurinn, angelsaxneski hjálmurinn, er Ís-

bls. 10

10

lendingar báru opt í fornöld, og seinast hinn
almenni riddara hjálmur norður hálfubúa, er
nú tíðkast almennt erlendis. Menn skulu því
ekki f undrast yfir því, þótt faldurinn líkist
nokkuð hjálmi, fyrst að faldar og hjálmar
hafa hvorir tveggja einn uppruna. Allar
húfur hljóta og meir eða minna að líkjast
einhverjum hjálm. En það geta menn þó ekki
talið neinn galla á þeim.

bls. 10 (b1)

[aukablað merkt bl 10 II II og á að koma hér inn í textann þ.e. á undan: „II Margir vilja svívirða faldinn með því, að kalla hann hrúts horn” hér að neðan.]
bl 10
II II Vér verðum og að géta þess aðí litlu Asíu bera
konur enn í dag eður hafa fírir skömu borið
beina falda á höfði sér, t.d. í Smyrna en
hér er faldurin og höfuð dúkurin í einu lægi,
og fellur höfuð dúkurin niður á herðarnar að aptan,
í Tipel Tibet sést líkur faldur á afguða-
mindum. en ekki hof^{um vér} eg orðið var við han á
kvennfólki. nú er um vér bún ir að rekja faldin
þessa krókóttu leið frá Íslandi og alt suður að Indlandi,
en áður en vér skiljumst við þettað efni þikir oss
skilt að géta þess eins sem er ef til vill það
merkasta atriði í þessu máli og það er: að hinar
alkunnu dans meyar⁽¹⁾ er gæta hofanna hjá Hindúunum
í Indlandi, bera en krókfald á höfði; þeirra
krókfaldur er nær því alveg eins og han hefir tíðkast
hér á landi á öllum firri öldum, höfuð dúkin hafa
þær sam fastan við faldin, og fellur han niður
frá faldinum að aptan niður á herðarnar bæði
faldurin og höfuð dúkurin er kvítur, og^var á litⁱⁿⁿ að hinn
forni Íslendski faldur hafi að flestu leiti verið
mjög líkur þess um fald, og að þessi faldur sé lík-
astur þeim Íslendska, af öllum út lendum föld
um, er vér þekkjum, og höfum sögur af.
_________________________________________________
(2) Bajaderen

bls. 10 (b2)

Það er al kunnugt að þessi merka þjóð
hefir að sögn þeirra er þekkja, það elsta
og ágætasta mál er til er þær elstu bækur og
þá elstu skript, og líklega þær elstu
varanlegustu og stór kostlegustu biggingar
er til eru í heiminum [1]<image>[∫]</image> auk þess er þessi
þjóð ein af þeim friðustu þjóðum, og er hún
af sama ætt stofni og vér. vér viljum nú
láta hér við lenda, og hætta að rekja faldin
leíngra, því oss þikir nú nó komið er ver höfum
rakið han til þeirrar elstu þjóðar er vér höfu sögur
af, oss þikir nu talsverð líkindi til, ef ekki
fullkomin sönnun, firir því að faldurin
sé með þeim elstu ef ekki sá elsti höfuð
búníngur er ver aldar sagan þekkir. og ef
það reinist satt, þá á lit eg það sóma en
ekki sköm firir oss að vér höfu haldið
jafn gömlum og ágætum höfuð búnaði,
gégnum svo margar aldir, og svo marga kin þáttu.
oss finst það eíga vel saman að vér sem
höfum verⁿdað og geimt jafn gamalt og ágætt
mál sem vort mál er, og vor forn fræði,
höldum uppá þann elsta og mer kasta
höfuð búnað.

[ath! eftirfarandi er athugasemd á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> og er þessi faldr
síndur á þeim
og sinir það aldur
hans því þær eru
álitnar að vera hátt
á 3 þúsund ára gamlar

bls. 10 frh.

II Margir vilja svívirða faldinn með því, að kalla
hann hrúts horn, af því, að hann er beygður fram
á við, þetta er bjánaháttur, sem fellir sjálfan
sig; því ómögulegt er að gjöra faldinn hlægilegan
með þessu, og engum hefir dottið þetta í hug nema
Íslendingum á seinustu tímum, því öllum þjóð-
um þykir [1]<image>[∫]</image> einmitt fagurt, að hafa frambeygð
höfuðföt; og það hefir þótt fagurt frá alda öðli
og hefir enginn spurt íslenzka hrútshyrninga
um leyfi. En tólfunum kastar þó þegar menn
ætla að auka álit þessarar hrútshyrningshug-
myndar með því, að segja að danskir sjó-
hermenn hafi fundið upp samlíkinguna; þeir
aumíngjarnir sem aldrei hafa hrútshorn séð! því til fróð-
leiks fyrir yður, hrútshyrnings hugmynda

[ath! eftirfarandi athugasemd var á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> og hefir þótt

bls. 11

11

feður ^eðurog mæður, út því að hatur yðar við faldinn
hefir lagt yður svo laglega á bragði fávisku yðar
skal eg lata yður vita,
að danskir hrútar eru kollóttir. Hér má geta
þess, að hægt er ætíð að finna nógar óhroða sam-
líkingar um allt^margt í ^íslendska búningnum, [1]<image>[∫]</image> t.d. menn geta
líkt hinum vanalega útlenda kvennhatti,
eins og hann tíðkast hér optast, við skinn,
sem bundið er yfir áburðarkrukku; því hin
rikkta fliksa, sem er aptan á hálsinum og
gjörir hvern kvennmann hálslausan, líkist
mest af öllu, er vér höfum séð, ruðum sem
nema niðurundan. bandi á kollu skinni; en
kappinn þykir oss^X[2] ofur áþekkur hálfskrælnuðu
þöngulhöfði. ^því Á köppunum standa ótal ángar
út í loptið; engin verður séð aðalstefna þeirra,
en um horfir hvað og verður svo þetta dýr
keypta höfuðfat að smekkleysu ginnúnga
gapi. Það er dýrðleg sjón! – Það liggur í aug-
um uppi að á hjálmum, sem eru úr málmi geta
menn haft hvert það lag, er mönnum líkar bezt; hvers
vegna hafa þá Grikkir valið hinum fagra og fræga
hjálmi sínum fram beygða lagið? hvers vegna höfðu

[ath! eftirfarandi athugasemdir voru á hægri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> og í hverjum búníng, sem er
en oss mun ekki skorta
slíkan varning, ef í það fer,
því allar gjafir þiggja laun
sem gefnar eru af góðum hug,
vér vlju^m því álíta oss skilt að
koma með sínis horn af þess konar vöru,
[2] X segjum vér þáð að sé

bls. 12

12

Romverjar hinir fornu [1]<image>[∫]</image> eins eður meira fram á við beygða?
hvers vegna höfðu Angilsaxar sína hjálma frambeygða
eins og fald og Íslendingar eins, og hvers vegna hafa
flestar þjóðir enn í dag hjálma sína frambeygða?
[2]er það það af því það þykir flestum fegurst, eður
er það af því að þeir eru allir smekklausir, nema
þeir Íslendingar einir ^{er lyta faldin}? hvort mundi réttara?
Eptir allt þetta kom^ûmst og^ver að þeirri niðurstöðu,
að til þess að geta sannað, að faldurinn sé ljótur
verði menn að neita því, að nokkur fegurð sé í
mindasmíða- og málara- íþrótt Forngrikkja og meñ
^{verða þá að} afneita alls heimsins fegurðartilfinningu. [3]<image>[∫]</image> En að
slíkum dómadags þverhöfðum er þó í sannleika
oskandi að menn gjöri sig ekki. Eg^Ver er^um nú svo sann-
færður um, að faldurinn er af góðum rótum sprottinn,
og í alla staði bygður á fegurðartilfinning, að og^ver
hirð^um alls ekki um hvort margir iða fáir kalla hann
hrútshorn, eða segja, að hjálmar sé hrútshorn og
að öll íþrótt og smekkur sé vitleysa er ómögulegt
sé að dæma um; því það er sannað af mörgum,
að það er rangt eðr Þó menn segi að þeir geti orðið
[4]sáluhólpnir án allrar fegurðartilfinningar þá verða
þeir það ei fremur við^með smekkleysi það géta þeir átt
víst
Nú munu menn segja að fyrst það er sami

[ath! eftirfarandi athugasemdir voru á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> sína hjálma
[2]en Íslendingar einir hafa smekk?
[3]<image>[∫]</image> Bæði að fornu og nyu
[4][???????]
[???????]

bls. 13

13

að, að faldurinn með því forna ^lagi sé ekki íslenskur,
þá sé ekki vert, að hafa hann. Vér svörum þessu
einungis því, að faldurinn er ekki einungis íslenskur
heldur lángtum le eldri; hann er eins og íslenzkan,
málið, sem nú er, er íslenzka, aður var það norræna
þar á undan Asíu mál, og kom hingað með Ás
um eins og faldurinn. Ef menn binda sig við á-
þekkan einstrengingsskap þessum, þá erum vér
heldur ekki íslenzkir heldur, Normenn eð aðrir
Allt verður að hafa sinn uppruna og líkjast ein-
hverju, og þótt faldurinn líkist hjálmi, þá er hann
ekki gjörður eptir hjálmunum, og réttar mundi
vera, að segja að hjálmarnir sé eptir stæling af
faldinum.
Sumir þykjast ei skilja hvað faldurinn
sé, og þykir hann óeðlilegur. [1]<image>[∫]</image>En eg vona að faldurinn
sem frambeygð húfa (því annað er hann ekki í raun
inni) sé fullt eins eðilegur, ef ekki eðlilegri en
hver önnur húfa, og eins léttur og haganlegur
þegar hann er réttur eptir því forna sniði ( bréf-
eða blöðku faldinn tölum vér ekkert um). Því það er alkunnugt að han [2]
Niður undan faldinum sest hárið og þegar
gilt höfuð band kemur um ennið, þá er þetta
full skrautlegt. Þótt sumir finni það að faldin-
um að hann er hvítur, þá verður þetta ekki
talið honum til lasts, þegar menn alhuga

[ath! eftirfarandi athugasemdir voru á hægri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> Vér svörum því: faldurinn
er frambeygð húfa, eins eðli-legur og hver önnur húfa, og
[2] er ekki eldri en frá því
um seinustu aldamót.
og gétur því eingum skínsöm
um manni komið til hugar að
han sé forni faldurin.
sumir hafa samt verið að
streitast við af alefli að sanna
bæði innlenðum og útlendum
að blöðku faldurin sé sá
elsti. enn eins á þreifanleg
vitleisa gétur mönnum ekki
haldist uppi til leingdar, óhindrað,

bls. 14

14

að vanalegt er að hafa útlenda skrauthatta og kappa
hvíta, er enginn finnur að, af því það er útlent. <image>[∫ hér hefur ritarinn skrifað á annað blað viðbætur sem eru því settar inn hér í framhaldinu.]</image>

bls. 14 (b)

bl 14 <image>[∫]</image> í annari línu

sumir vilja bera á móti því að það hafi áður
verið síður að sína hárið niður undan faldinum,
^véreg höfu^m áður þóst verða var við sagt að þellað
muni vera æfa gamall siður [1]<image>[∫]</image> og finst ^oss,mér martí sög-
on um benda á þáð, enda höfim ^vérog mikið stirkst
í þessari trú, við það að og^vér höfumm séð mindir er
sem eru gérðar 1680 á hverjum hárið sést niður
undan faldinum, en þá er eitt sem best sannar
að þessi vor til gáta muni vera rétt, vestur í
Önundarfirði hefir verið alvenja að láta alt
hárið sjást niður undan faldinum, og það í
manna minnum sem nu lifa, og sem eru tæplega
miðaldra. vegna þess að þettað hefir einmidt
haldist við á þeim af skéktasta stað á landinu
á lítum og^vér mikla á stæðu til að halda að þettað
sé sá forni siður

[ath! eftirfarandi athugasemdir voru á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> sjá ní
félagsrit
17 ár

bls. 14 frh.

Vér verðum að geta þess að sá helzti munur, sém
er á fornaldarfaldinum og þeim, er vér höfum
stungið upp á, er sá, að hin forni var vafinn
upp úr tröfum og beygður svo fram á við;
til þess þurfti sérskilda æfingu [1]<image>[∫]</image>, en vér höfum
stungið upp á að hafa ^faldinhann sniðinn og saum-
aðan sem aðra tilbúna húfu, er menn gætu
fljótlega sett á höfuð sér. Vér ætlum að þetta
sé ei skaðleg breyting, þegar ekki er meiru
breitt [2]<image>[∫∫]</image> En þess má og geta, ef menn spyrja
af hverju menn viti hvernig faldurinn hefir
verið áður, að þá liggur svarið við: af mynd-
um sögum og kvæðum. Koffrið halda menn að
hafi einungis verið brúðar búníngur, en það er
rángt, og biðjum vér menn að líta á myndir
í ferðabók Eggerts Ólafssonar. Þar finst mynd-
uð brúðir í öllu brúðarskarti, og einnig meiri
háttar úng meg^mær, sem ekki er í brúðar-
búníngi og hefir hún eins koffur og brúðurin
nema búðarkoffins er lítið eitt þéttara
sbr mynd af brúðargáng frá 16. öld, sém enn
eru til. Ka Vér hofum hér orðið koffur, því
það er orðin lenska, að hafa það orð um höfuð
band og gullband eður gullhlað. Vér viljum

[ath! eftirfarandi athugasemdir voru á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> og var þettað ekki alllítill
vandi ef vel átti að fara,
enda var þessi að ferð opt
orsök til að faldarnir urðu
mjög misjafnir og opt ljótir
hjá þeim er miður voru
vel að sér.
[2]<image>[∫]</image> enða gétur ^og vel verið a hinir
fornu faldar hafi tíðum
verið sniðnir og saum aðir
því sturlúnga gétur um
lín hufur á konum, er og^ver
higg^jum að hafi verið eins konar
fald tegund.

bls. 15

15

stínga upp á að fólk. leggi niður þetta orð, því það
er slæmt orð og ilt mál, og mun= ver afbökuð
þjóðverzka og komið af “kopf”= höfuð. En
höfuðband, hofuðdrejgill, gullband og gullhlað er
allt gömul og góð íslenzka um sama hlut.
Höfuðdukurinn er mjög gamall, sem sögurnar
sýna; eg hefi og kvennmanns mynd er mun
vera frá 15. öld; þar sést faldurinn, og er
kastað höfuðdúknum yfir faldinn og fellur
hann aptur af faldinum , en einnig mun
höfuð dúkur inn hafa fallið niður undan
faldinum að aptan, eins og á normandiska ind verska
og kákasiskafaldinum. Margar af öldrað
um konum halda að það sé ómogulegt að
annar búníngur sé gamall og íslenzkur en
sá sem þær sáu hjá á ömmu sinni, elsku
kerlingarnar mínar! Ísland hafði verið byggt
í mörg ^ár áður en hún amma ykkar var gétin
og á þeim árum skeði margt, sem amma
ykkar heyrði ekkert talað um. Nú þykir
vis ekki þörf að tala meira um faldinn að
sinni. En vita skulu menn það að vér géfum
ekki upp vörnina héðan af heldur en híngað
til fyrir einúngis sannanalausum dómum,
en fyrir sannleikanum viljum vér víkja úr
vegi ^{hvaðan sem han kémur}, og greiða götu hans ef oss er það unt.

Sigurður Guðmundsson

---

• Gæði handrits:
• Athugasemdir: Safn Sigurðar Guðmundssonar Aðfangabók Þjóðminjasafns Íslands, bls. 101: „5. Ritgerðir um kvenbúninginn. Mappa, fjólublá að lit með svörtum dílum. 19.5 x 24.2 cm. Spottar hafa verið áfastir spjöldunum til að binda möppuna saman, en nú er aðeins annar þeirra til staðar. Í möppunni eru þrjár ritgerðir um kvenbúninginn: [Faldurinn er fyrsti hlutinn. Sá hluti er ekki skrifaður] með hendi Sigurðar, en bæði athugasemdir og undirskrift er hans.”
• Skönnuð mynd:

---

• Skráð af: Edda Björnsdóttir
• Dagsetning: 06.2012

---

Tenglar

• Handrit: SG: 05:5 Ritgerðir um kvenbúninginn
• Safn: Þjóðminjasafn Íslands
• Dagsetning: XXX

---

• Lykilorð: smekkur, skott húfa, þjóðbúningur, konur, karlar, þjóðlitur, húfubúningur, handverk
• Efni: Hér er Sigurður að reyna að sannfæra konur um ágæti þjóðbúningsins og svarta litarins: „það gétur verið að þeim þíki það að honum að han er svartur en ef so er þá verð eg að benda þeim á að það er sá litur sem best á við hin Íslendsku hörunds liti og þess vegna er han orðin þjóðlitur [...] og þar að auki er sá litur eftir allra síðara þjóða dóm sá eínasti sem ekkért ilt verður sagtum við kvaða tækifæri sem han er b^orin han á við að bera ef vill hvurs dagslega og á hátíðum í sorg og gleði og við öll tækifæri".
• Nöfn tilgreind:

---

Um húfu búníngin

• Texti:

[aukablað] „Ritgerð: „Um húfubúninga”, á einu blaði sbr. Um íslenzkan faldúning, bls 8 o.áfr.”

bls. 1

Um húfubúníngin

Það hefur verið gamalt á lit hjá öllum þjóðum sem hafa
haft mikla fegurðar tilfining að þegar buningurin er
sem ein faldastur [1]<image>innsetningarmerki, hér eftir táknað sem: [∫]</image> og ^{sem mest} samsvarandi hinûm [∫]^[∫]fagra manⁿligu
vegsti að því fagrari sé han hin Íslendski húfu búníngur
hefur báða^alla þessa kosti maskje framm ifir flesta aðra búnínga
það er hinum íslenðsku konûm til sóma að þær hafa
fuⁿðið upp slíkan búníng, en það er undar legt að það lítur
út sem baðir^allir þessir kostir spilli firir þessum fagra búníng
af því men alment ekki kuna að meta þá,
eg vil taka til dæm is að ein kona sé mjög fríð sínûm
og hefi fagurt vagstar lag, það er eingin efi á að hennar
fegurð sýnir sig best þegar hún er sem ein faldast búin
þettað er eðlilegt því þá er ekkert smá flíngur sem dregur
glepur firir auganu eða dregur^tætir það frá andlitinu eða
öðru sem það leítar að, þessi regla gétur gilt firir alla men
eg neita ekki að þær kuni þenan galdur stundum [∫]^{[∫]en þímiður of skjaldan}
en ^þóað hinar sem fegurðar dísírnar hafa lán að meina af
síni fegurð bera^opt skaut og lit klæði sjálfsagt til að tæla
o^kkar augu frá aⁿð litínu, eða af því að þær halda að fegurðar
dísirnar muni verða ser líkn sam ari firir það, ^[2](* eg vildi
óska að þeirra ósk uppfitist, ^bæði í því og öðru, þó að þettað sé
óþarfi af þeim, af því að náttúran hefur svo vehaganlega
hlíðrað til við þær og okkur í því máli, að láta þettað máltæki
sannast svo vet (sínum augum lítur hver á sílfrið)
Eg veit ekki hvaða or sök er til þess að það lítur út sem margar
meiri hattar konur helsti kaup stöðum og líka sumstaðar
anarstaðar þíkjast of góðar til að b^era hin Íslendska húfu
búníng það kémûr líklega af því að þær víta að konur
i stór bæum bera Norður hálfu búnínga, [3]_(*
það gétur verið að þeim þíki það að honum að han er svartur
en ef so er þá verð eg að benda þeim á að það er sá litur sem best
á við hin Íslendsku hörunds liti og þess vegna er han orðin
þjóðlitur [4]_(* og þar að auki er sá litur eftir allra síðara þjóða
dóm sá eínasti sem ekkért ilt verður sagtum við kvaða
tækifæri sem han er b^orin han á við að bera ef vill hvurs
dagslega og á hátíðum í sorg og gleði og við öll tæki
færi, en hvur veit nem að þeim þíki hítt að honum að
han sé of grófur en þá verð eg atur að benda þeim á að
hið kvennlíga hörûnd ^verðurer aldrei ens fagurt og þegar
men sjá þaðí samanburði við ein föld og nokkuð gróf
klæði, han er ekki heldûr svo grófur að það beri á því
nú eru þær tekknar upp á þeim ó þarfa að þær eru farnar
að sníða peisurnar úr klæði sem aldrei gétur eíns
hagan lega lagað sig eftir vegstín ûm eða farið eíns
vel og prjón peísan, á meðan húfan er prjónuð á
peísan líka að vera það því anars á það ekki saman,
ûm pílsíð geri ^það mína til þó að það væri úr klæði
þó að þessí búníngur sé fagur þá hefur þeim samt tekist
[5]*að aflaga han talsvert með að hafa skúf hólkana
eins stóra og meðal kven písk hólka, svo að þessi þungi
hólkur togar húfuna niður af höfðínû á þeim,
það er fagurt að sjá mátu lega lángan skufí ^{og hólk} í húfu en eins
er það fagurt þegar það er of langt og ^of stórt,
og alt þess hattar [6]óhóf eiga men að varast því með
þvi með því má skjemma alt hvað gott_ágjætt sem það annars er,

[ath! eftirfarandi athugasemdir eru á vinstri spássíu:]
[1] haganlegastur eptir lopts
laginu
[2](* að þær bera lit klæði,
[3] (* en sé svo þá ber firi þeim
eins og karlinum sem smíðaði
negluna áður en han smíðaði
skipið. _____________
[4] nóta
(* það ma eíngur miskilja mig
þó eg færi sannanir firir að svartí
líturin sé fagur og að húfu
buníngurin egi að hafa þan lít.
eg læt það sanda sem eg hefi
talað um við við vík andi lítunum
á fald búníngnum því han
er hátíða búníngur ogmá
þess vegna vera skrautlegur ef
men vilja
[5]*vonum
fra mar
[6]hófleísi

bls. 2

ef skúf hólkurin á að vera mátu lega stór þá má
hann aldeí ná niður firir húfu brúnína, en skottíðmá ekki
vera stórt því þá verður holkur in of litill það er ekki
fagurt að hafa húfuna of litla stóra en aptur er það
líka ljótt og heimskulegt að hafa hana of litla því
þá gétur hún ekki tollaðá höfðinu firir stærðiñi á
þessu géta men ekki ákvarðað því konur hafa íns lega
stærð og eftir því á húfan að vera, maður verður að treísta
að þær ekki fari of lángt frá ^mundangs meðal hofinu, þær eru nú
farnar að hafa flaujelíð framan á peísûnii vo á kaf
lega breiðt að það nær nærri miðja leið út að hand =
leggjum, oga er monum nær það nærri miðja leið frá
ulflíð til olnboga, þettað er eitt af hóf leisonum,
þettað tvent ætti að vera talsvert mjórra en það er
oftar og hvurn tveggja herum bil jafn lángt breiðt
húfu búníngín ættu allar ^íslendskarkonur að bera ^{helst hvundag}úngar og gamlar
tígnar og útígnar, þær eiga að láta sér þíkja somi Virðingi
að bera sín egin handa verk utaná sér, úr því efni
sem þær géta veitt sér í landinu sjálfu, en ekki að
sýna sig meiri háttar eín úngis ímeð útlendu klæða
smíði úr út lendu efni ^því öll þeiia fram gánga og
lát bragð mun lýsa hvurt þær eru sanar lega meiri
háttar, en ekki klæðin, eg neita því ekki að þettað hafi
ogn lagast á seirni ár um en þá miklu miður en
skildi, það eru undur að öllum konum^kventi skuli ekki
þikja víðring að að bera slíkan búning
ó! hvað við karlmennir gétum öfundað þær
eg vildi óska að við hefðum buníng sem gérði okkur
eins fagra og þeirra gérir þær, við aumíngjarnir
höfum aûngvan þjoð búning leíngur
^_____eg verð um leið að drepa á upp runa húfu búningsins
sú fírsta rót til húfu búningsíns er ekki eldri en frá 17 eða 18 öld
peisan er lík lega líklega minduð af hollenskri treyju^(mussu) sem var
nokkuð á þekk, skott húfan held eg sé al gjör lega Íslendsk,
hún var með alt öðru lægi þegar þeir elstu men sem nú
lífa fírst muna til þá báru karlmen skott húfu ^bláa með laungu skotti og
laungum ^tvína skúf líka og konur bera nú, en konur sem báru
húfu höfðu hana stóra eñmeð litlum skúf saumaðan úr mjófum
klæðis leíngjum sem þær kölluðu hnappa skúf, þættað hafa
gamlar konur og karlar sagt mér, sona^kven húfan hefur án
efa mindast ur karlmans húfuni og breist smá saman
þangað til hún var orðin eins og hún er nú, en nú má
hún ekki breitast meir því nú hefur hún náð siñí mestu og
full komnûn þegar hún er rétt í lægínu.[1]<image>[∫]</image>
upp hluturin ^herumbil með þí læi sem við nú höfum er holleskur
han sér maður opt á hollensku^m mindum fra 17 öld
með millum og silfur reim líkt og á þeim íslendska [2]<image>[∫]</image>
en þettað hefur alt saman ^líka nokkuð breíst og það^maskje til betra
þegar þat er rétt, og nú er það orðið þjóðlegt og þess
vegna eíið þíð að hatda af því þettað er al Ílendskur,
búníngur eg ætla ekki að biðja ûm af sökun þíeg hafi verið
nokkuð skorin orður í þessu máli, þið vitið sjálfar að sá er ekki
góður vínur sem segir vín sínum altaf í vil,
svo segir í Hafamálum
eru sá vinr örum er vilt endir
eítt segjr

[ath! eftirfarandi athugasemdir voru á hægri spássíu. Númeramerkt hér]:

[1]<image>[∫]</image>þessi má ekki verða marg
brollnari [<corr>marg brotnari</corr>en han er nú því
það á ekki við hans eðli
[2]<image>[∫]</image> han er eíns góður og Íslendskur
fírir það því því alt verður
að hafa ín uppruna ein hvur
staðar frá

---

• Gæði handrits:
• Athugasemdir: Safn Sigurðar Guðmundssonar Aðfangabók Þjóðminjasafns Íslands, bls. 101: „5. Ritgerðir um kvenbúninginn. Mappa, fjólublá að lit með svörtum dílum. 19.5 x 24.2 cm. Spottar hafa verið áfastir spjöldunum til að binda möppuna saman, en nú er aðeins annar þeirra til staðar. Í möppunni eru þrjár ritgerðir um kvenbúninginn[...]” Þessi hluti heitir Um húfubúníngin og er á einu blaði 20,9x34,1cm.
• Skönnuð mynd:

---

• Skráð af: Edda Björnsdóttir
• Dagsetning: 06.2012

---

Sjá einnig

SG:05:8 Um þjóðbúninginn. Þar er að finna punkta sem Sigurður vann úr í þessa ritgerð.
Sigurður Guðmundson: Um íslenzkan faldbúníng: með myndum Guðrún Gísladóttir bjó til prentunar, Kaupmannahöfn 1878. Á bls. 8 og áfram í formála bókarinnar er löng tilvitnun í þennan texta.

Tenglar

• Handrit: SG: 05:5 Ritgerðir um kvenbúninginn
• Safn: Þjóðminjasafn Íslands
• Dagsetning: XXX

---

• Lykilorð: skikkjur, möttull, skorband, hálsmen, men, skart, kyrtill, skautbúningur, belti, nam kirtill, orðskýringar, vefnaður, hlað/hlaða, spjaldvefur, kínga [ath! ekki í þeim orðabókum sem ég leitaði í. Sigurður segir það vera hálsskart.], spöng, brautargangshöfuð (kven hálsmál á kirtli), stokkabelti, silfurbelti, steina sörfi (hálsband), drag kirtill (síður kirtill), brinserkur, festabaugur, arm hríngja, vass föt, kubl með hött, úlpa, orðskýringar.
• Efni: Sigurður lýsir hér skraut og klæðaburði til forna með tilvísunum í hinar ýmsu fornsögur.
• Nöfn tilgreind: Þóra Borgar hjörlur?, Haraldur Hárfagri, Haukur Nábrók, Ólafur Triggvason, Hallgerður Langbrók, Skarphéðin, Egill, Arinbjörn, Þóra hlaðband, Björn Hítdæla kappi, Oddný Eýkindill?, Magnús Hákonarson, Ólafur Kírra?, Gunnlaugur í Ormstúngu, Helga Fagra, Þórður Ingunnarson, Guðrún Osvífursdóttir, Gísli Súrsson, Sverrir (Sverrissögu), Ingibjörg Sturludóttir, Kormákur (Kormákssögu), Hákon Hákonarson, Örfar Oddur (Örfar Odds sögu), Þrumuguðinn Þór, Sigurður Fáfnisbani, Brynhildur (Buðladóttir?), Rögnvaldur Jarl

---

Skikkjur, möttlar og skorbönd

• Texti:

Aukablað

„Ein skrifuð örk, sem er hluti af
handriti Sigurðar að ritgerðinni um
kvenbúninga á Íslandi, Ný félagsrit
1857.”

Fylgiblað

[Fylgiblað blátt að lit og prentmerkt: „Just. Min. Dpt.”. Á því er hringlaða blýants teikning, líklega snið af skikkju eða möttli.]
<image>hringlaga snið</image>

bls. 1

stundum heitir týgillin skikkju bönd og það er ein sönnun firir
að skikkja og möttull hafi verið það sama, sjá Harald^ar s:harðraða C 96.
því ^tugla möttullin dregur nafn sítt af týglinum, stundum
haf s^kíkkjurnar
verið fagurlega gull búnar sjá þátt Hauks nabrókar Cap1. og Ólafs s:
Triggvasonar Cap 195. stundum h^laðbúnari í Ska^ut niður sem skikkja
Hallgerðar sjá Njálu Cap 33. en nu er eftir að víta hvað orðið hlað
merkir það er nokkuð óljóst, eg held það sje somu og gull ofín ræma
eða gull leggíng, því í Guðrúnar kvðu 2 hefur orðið að hlaða söm
merkíng og að vefa þar segir svo,
Hunskur meijar þær og gjöra gull fagurt
er hlaða spjöldum, svá at þér gaman þíkkir,
her má sjá að orðið að hlaða spjöldum hefur sömu merkíng og það
og það sem við köllum en í dag að spjald veva og hafa þær ofið gulli
í vefin, orðin að hlaða og leggja er unu
f^remur ná skild að mer kingu
menn segja að leggja garð (Rígsmál) og hlaða garð; hlaðaeinum og
og leggjaeínu að velli, en nú kalla menn og leggíngar á fati og ætla
eg því að leggíng og h^lað sé eitt og hið sama hlað er því an efa gull
eða silki ofíð band eða ræma, en ekki (sem sumir halda) ræmu sett gull
plátum(plötum) því það væri þá orðað örðu vísi til dæmis plátu
búinn, gull hlað um enni merkir líka sama og gull eða silki ofín
ræma í Njálu Cap: 121. segir að Skarpheðin hafði Silkihlaðum
hárið og er þar meint silki ræmu eða silki ofin, og sannar það það
eg hefi áður sagt, en þegar hárbandíð var búið með plátum
gull tölum eða gull knútum sem segjr í Njálu Cap 1213. þá heitir
það ekki hlað heldur Skorband (en skör er hár) þegar skorböndin
voru gerð með þeím hætti, voru þaug sívalt band sem gulltölur
(gullknútar) vóru dreignar u^ppá eins og sjá má af gömlũm minðum
á kíngum frá 8-9 öld þessi bönd hafa opt verið mjög dýrmæt og
stũndũm verið tígnar mark konúnga því segir Egill um
Arinbjörn sem hilðíngur
han drag seil heinnar spanna.
um eign gat
hér kallar hann hið dýra gull og ef til vill gim steinũm setta
skorband dragseil höfudsins (eirnanna) og er það rett nefni,
því tölurnar vóru dreignar uppá band, sem á seil,
en hlaðið hefur verið nokkuð þunⁿ ræma, og því heitir það stundum
höfuð dregill, sjá Grænlenginga þátt Cap 5, dregill merkir sama og
þun ræma því sokka bönd eru kolluð dreiglar sjá Njálu 135, stundum
vóru skorböndin mjór gull hríngur sem var settur ofan á höfuðið
og svo mun höfuð band Fullu hafa átt að vera, stundum spaunⁿg
að framan en band að aftan, af þess háttar ^skorböndum hafa men fundið
morg í jörðu, á stöðum þar sem Skáldin kenⁿa hl^adið til
vöðva eða handar, þá á það að skiljast um hrínga og annan kven₌
búnað, þannig heitir þóra hlaðhönd, og Björn Hítdæla kappi segir
Oddnyju eýkindil,
hrinja hart á dýnũ hlöð eýkindils vöðva
þaníg segist og hlaðin háls menjum því gullið er þungi handar
og voðva, þoað rettar bætur Magnúsar Hákonarsonar géti um
plátu búnað á klædum og segi að það hafi verið gamall síður,
þá er first óljóst hvað han meínar gam alt ef það var 100 ára
gat það heitið gamalt, það er um að, að men víta að Nordmen
á þeím dögũm ^{og fir} vóru orðnir miklir óhófs men í klæðum sjá
heimskringlu [1]<image>[∫]</image> þettað sannar ekki að plótu búnaður í klæðũm
hafi verið almennur a^Íslandia sögu öldinni, af því ^Íslendsku sögurnar geta
ekki um það, og men hafa fundið mjög lítið (eða ekkjert) af þess-
hattar í jörðu, en men vilja víta sniðið á möttlinũm
þá verður maður að hugsa sér að han sé lagður niður og
breiðður út þá lítur han út eins og half kríngla [2]<image>[∫]</image> alt í
kring var gilt ræma og míð partin af hinni beínũ hlið hálf
krínglũnnar, lagði maður ýfir herðarnar, og þar í vóru
festín týglarnir en hornin hálf krínglũnnar vóru Skaut₌
in, á mötlinum var ekkert reglu legt háls mál, heldur
var hálsmálið og barmãrnir ein beín lína, eins og á sjali,
sá hluti sem var ættlaður fírír vanalegu ^{hér ũmm bil} niður á miðjan legg,
karlar og konũr höfðu eins mottla sem sjá má af því að þeir
gafu þá of t unnũstũm sínum til dæmis Gũnnlaugur Ormstún=
ga gaf Helgu ini fögru möttul sin,

[ath! Eftirfarandi athugasemdir voru á vinstri spássíu. Númeramerkt hér]:
[1]<image>[∫]</image> Ólafs sögu kírra
[2]<image>[∫]</image> stundum hefur han
verið nokkuð meira

bls. 2

og sem segir í Erfða tali í Jarn síðu, Cap: 21, að
að sonũr átti að erfa Guð vefjar skikkju eftir móður,
hvurs fagrir hafa ekki þessir möttlar verið allir fóðraðir
með hvítum skinnum gull lagðir alt í kring með gũll búnum
týglinum, úr skarlati eða silki berli og Guð vev, það er óljóst
hvurnin gvuðvefurin hefur verið það merkir líklega ekki
annað en ímsan dýrín dís vefnað sem ^sjálfumguðvonũm hefd^getað sæmt þótt
að bera,
í fornöld var kvenn kýrtilin s skjaldan eða aldrei með nokkru
skarti, eg man ekki eftir að sögurnar geti um það, þettað hefur
komið af sniðinu á honum sem var mjög einfalt,
kírtlarnir vóru tven slags, víðir og þraũngvir þan þraungva,
kölluðu men nám kýrtil, sjá Laxdælu Cap. 55. og Grænlendinga
þátt Cap>5. orðið nam kírtill merkir sama og kirtill sem nemur
að beini, men vita ekki grini lega hvurnin þeir hafa verið
sniðnir, á kononum þeir hafa orðið að vera reim aðir eða krægtir
að framan moskje hneftir, niður að belti því valla heldeg þeir
hafi verið krægtir að aftan á þeim dögum, á gömlum mindum
sér maður þá oft reimaða að framan eða hnefta og svo mũn það
hafa verið, þraunvir kⁱrtlar hafa þótt fagrir í fornöld því konũr
eru oft í vísum kendar við nám klæði, en þegar þeir voru ekki
nám kýrtlar, þá voru þeir heilir bæði aftan og framan, og svo víðir
um mittið að þær gátu steift þeim ifir sig og héldust saman ũm
mittið ein ungis af beltinu <image>[∫]</image>[1] þettað sníð mun hafa verið vanalegust,
og var or sök í að það urðu að verða margar fellíngar á u brjóst
inu og þes vegna gat ekki verið mikið skaut á kritlinum nem að hefði
það verið í kringũm höfuðsmattina(halsmalið.) eða að neðan
en sögurnar geta þó ekki um það <image>[∫]</image>[2] þessir kritlar féllu mjög liðlega ũm líkaman
og minduðu fagrar fellíngar sem þær lögðu ũm leið og þær spentu
um sig beltiði, þettað snið var vana legt bæði á kirtlum kalla
og kvenna, og þess vegna var beltið nauðsin legur partur af
búníngnũm, og þag vönduðu men mjög, og þess vegna þótti óþarrfí að
hafa anað skraut á kirtlínum, beltið var ekki alitið einúngis aðal
skrautið á kirtlinum heldur líka á öllũm búníngnum,
á kven kírtlonu var höfuð smötlin svo mikil að meir en allur
halsín var ber og stundum efri hluti brjóstana sjá Laxdælu Cap 35,
þar sér maður það greini legast á tali þeirra þórðar Ingunnar sonar
og Guðrúnar Osvífsdóttur, —— þegar konur vildu skiljast við
menn sína ef þeim þótti þeir of ræir eða lítil mót legir, þá var
það siður, að þær gjörðu þeim kirtil með sama eins mikilli höfuðsmótt
og títt var á kvenn kírtlum, þettað hét brautargángshöfuð smátt [3]
þettað atti að vera þeim til smánar og sína, og sína þeim að þeir væru
hæfastir til að bera kven mans föt, sjá, Laxdælu Cap, 34. þettað þótti
og hin mesta smán, karlmen í fornöld geingu ^ætð með allan há^lsin beran
ef ekki var mjög kalt, og af því má sjá að konũr hafa haft höfuð-
smáttína svo mikla að meira hefur verið berten en halsín, því
anⁿars hefði ekki gétað verið gérður svo mikill mũnur á því
líka gétur maður séð þettað af rígsmálum 16. vísu þegar Rígur
kom íni herbergi þar sem húsfreya var að verki, þar lísir han
henar búníng, þar segir svo,
brún bjartari
brjóst ljósara
háls hvítar
hreinni mjöllu
þettað mũndi han valla hafa talað um ef hún hefði ekki
verið þannig búin að bæði brjóst og háls var bert, <image>[∫]</image>
í rgsmálum er talað um dúk á hálsi og er það án efa meint að
höfuð dúkurinn hefur verið sveipað um hálsín (er ekki háls
[??]klútur því han var ekki til) <image>[∫]</image>[4] stũndum hafa kirtlarnir verið
með laũngum ermum stundum með hálf ermum Skúnismál
sína að konur hafa geíngið með bera handleggi þar segir að
þegar Gérður gekk frá skála til skjemu, lifti hún upp hand=
leggjonum sem vóru svo kvítir að það lísti af þeim um loft
og lög þettað sínir að þeir hafa verið berir, í Rígsmálum
er talaðum sól brũnna hand leggi það gátu þeir ekki orðið
nema að þeír hefðu verið berir,

[Ath! Eftirfarandi athugasemdir voru skrifaðar á hægri spássíu. Númeramerkt hér.]:
[1]<image>[∫]</image> eins og^túnicon á þeim forn Grísku
og Rómversku konum,
[2]<image>[∫]</image> svo eg muni nem að í
Kjalnesínga sögu kap 13 þar segir hvurnin
dóttur dofra var búin þar segir,
þar var fögr at áliti ok vel búin
í raũðum kyrtli [ok allr hlóðum
búin [ok dígrt silfr belti; hon hafðé
slegit hár sem meija síðr er [var
það mikið ok fagurt, han hafði fagra
hönd ok mörg gull á. þessi grein
er mjög íburða mikil og skifuð
öðru vesí en þess háttar er vana
lega í sögonum og af því að sú
saga er í morgu ó á reiðan líg
þá má ekki taka hana eina sem
sönnun,
[3]<image>[teikning </image>
[4]<image>[∫]</image> Stundum hefur upp hluturín
á kírtlonum verið ur öðru en
pílsið sjá Laxdælu Cap 55,
í rígsmálum er talað um smekk og
og dverga á öxlum og er þar án efa
meint nær upphlutur þar segir
sveigr var á hofði | dúkr var á hálsi
smokkr var á bríngu | dvergur á öxlum.
hér er án efa meint hlýrar sem hafa
haldið upp smokknum (eða upp hluttnum.)
á öxlonum, dvergur og (hlyrar) eru en
kallaðar smá stuttar slodir í húsum
sem standa á bitum til að halda
uppi þekjunni og mun því hér vera kallaðir dvergar, að þeir hafa haldið
upp upp hluttnũm.

bls. 3

í Eirsdrekku er talaðum ítur þveignu handleggi og bendir
það á það sama hvört konur a Íslandi hafa geingíð með bera
hand leggi víta men o gjörla því Ísendínga sögurnar géta
ekki um það, (en þær sleppa svo mörgu) það er samt líklegt að þær
hafi s^tundum gert það, því þegar þær gátu vegna kulda geíng-
meðiðber hálsaðar þá gátu þær miklũ fremur geíngið með ber hand
leggi, ermarnar hafa verið í mist v^íðar eða þrongvar fram
á Ruð borgar tjaldinu sjerst hvurn tveggja [1]<image>[∫]</image>
hvað gamlir erma hnapparnir eru veit eg ekki þeir sjást á
mín dum frá 14 du öld eg held þeír séu ekki eldri,
í sögunum er opt talað um serk bæði á körlum og konum
það er oft talað um að þeir hafi verið úr silki [2]<image>[∫]</image>, ^{eða ofnir með} silfri,
þannig er sagt að serkur ^ín sem þóra Borgar hjörlur átt hafi verið
sjá Ragnarssögu Loðbrókar þeir mũnu ætíð hafa verið erma lausir
eða með hálf ermum, bornir^sũndum sem léttilegt utanhafna fat [3]<image>[∫]</image>en þó
oftast sem nær fat bæði á körlum og konum,
í fornöld hafa konur haft lága skó líka og þær bera enn í dag
því á Sögu öldini mundu þeir hafa fupp háfir skór hafa þótt stirð-
legir á konum lagir skór hafa þótt lið legri^fagrari og létti legri, sjá
Sverris sogu Cap:149, þá eru nemdir bátar í sögum sjá Njálu Cap-
men géta séð af réttar bótum Magnúsar Hákonars:
að bátar hafa altjend verið eins konar kven skór og skrautlegir ^dýrir
og líklega upp hafir,
beltið var aðal skrautið á búníngnum sem eg hefi áður sagt, þær
ríku höfðu þa^ug úr tómũm silfur stokkũm, með krínglóttum skildi að
fram an eða tígul minduðum, og þar ofan undan hékk endin á
beltinu eða sproti úr silfri nokkuð lángur með laufa endonum
og stundum líklum ef það átti husfreija, því líklarnir vóru ífornöld
hus freiju eín kenni, innaná beltis skildinum var krókur til
þess að mætti stítta og leingja beltið ásprotanum eftir því sem
þótti þurfa, þær fatækari hofðu band útsaum að eða sett með
sílfur doppum og með vellagaðri hríngju eða sílgju að fram an til
þess þær getu still og leíngt beltið eftir sem þær vildu
um sílfur beltin er opt talaðí sögonum og það bar hall gerður
sjá Njálu Cap. 13 um Stokka belti er talaðí Sturlungu Cap 15,6 Þ
og 9 þátt C,3, þar er talaðum að Ingi björg Sturludóttir átti
belti með þúng, við í hvurjum hún gemði grípi sína þessir
púgar] , vóru vana legja á beltum bæði karla og kvena sem
sjá má af sögonum og gömlum míndum [4]<image>[∫]</image> það hefur verið siður
á íslandi jafn vela 16 öld sem gamlar míndir sína, þessi belti
með niður hángandi sprota sjá men ein stöku en í dag þaug
kalla men línda eða sprota belti,
eg hefi áður sannað að konur í fornöld gengu ber hálsaðar
þær höfðu oft men á halsi sem sögurnar og kvæðin sína
og það var firir utan beltið annað aðal skrutíða búníngn=
um, þaug men sem menn hafa fundíðí jörðu eru stundum
saman sett af einlægum útflúruðum gull lölum sem
vóru dreignar uppa band eða festi, tölurnar náðu altí kríng
um hálsin þessi men eru oftast stutt og auðsjáanlega ætluð
til að líggja á berum hálsínum, stundum eru þaug haglíga
saman fljettaðar og margbrollnar gull eða silfur festar
mjög smá gjörfar, þessi men eru mjög fögur helst þaug
elstu til dæmis frá 8^og9 öld en þag sem men hafa fundið
frá se^írni tímum eru oftast stærri og hríka legri, og
s^ínir það eins og margt annað að fegurðar tilfinníngin
hefur ^{í morgu,} spillst á seinni tímũm, Steina sörfi var búníngur
á konum í forn eskju segir í Snorra eddu, stundum eru þær líka
kendar við það [5]<image>[∫]</image> sem segir í Kórmaks sögu, grásörvarind
steina sörfi var bohálsband sem stein [6]<image>[∫]</image> tölur vóru dreignar uppá, þaug hafa men fundið morgí jörðu,
sjá heiðar vígu sögu

[Ath! eftirfarandi athugasemdir voru á vinstri spássíu. Þetta merki: ∫ er notað sem staðgengill innsetningarmerkis Sigurðar. Númeramerkt hér.]:
[1]<image>[∫]</image> kirtlarnir hafa verið ímis liga
síðir í sögonum er talaðum síða
kveñkirtla (drag kírtla) sjá Gísla sögu
súrssonar
[2]<image>[∫]</image> sjá sögu hakonar hakonar sonar
kap 207
[3]<image>[∫]</image> sjá Örfar Odds sogu
þar er meintkurtmans serkur
líklega sama sem ^enslags kirtill með
hálf ermum, saman ber brinserk
brinjurnar voru vana lega með hálf ermum,
[4]<image>[∫]</image> Íslendskum og utlendum
[5]<image>[∫]</image> í vísonũm
[6]<image>[∫]</image> eða rafur tölur

bls. 4

hin önnur tegund af háls skarti sem konur í fornöld báru
hét kínga, það var kríngla með haldi afastúr gulli sem hékk
í bandi eða festi um hálsín, þær eru nemdar víða sjá Rgsmál,
vísu 16 Jarn síðu Erfða tal, Cap 21, Lucidaríns, 15,8-10. þar hefur
kínga, sömũ merkíng og penníngur, sem kemur af því að forn=
menn hafa oft tekið Rómverska gull penínga og sett hald á
og borið þá firir kjugu, af því þeim hafa þótt þessir penníngar
fagrir, þettað sína forngrípa söfnin, men hafa fundið fjölda af
þessum kíngum í jörðu, á sumum af þeim norrdan eru minduð
imisleg af reks verk, men að berjast við varga og alslags kvikíndi
stundum m^ans höfuð og stundum ^hamas merki þórs, (og fleira,)
og sínir það að kíngur hefur stundum verið trúar mark
lígtog krossin hjá okkur, kíngur hefur verið borin a 13 öld
sem sjá má af því að hún er nemd í Járn síðu, í Völundar-
kvíðu er talað um brjóst krínglu og er það líklega sama og
kínga, eftir að kristni var lög tekin aÍslandi hafamenn
faríð að bera krossa í menonum,
konur í fornöld hafa borið fíngur gull bæði bauga og margbrotna
hrínga, en stein hríngar ætla eg að hafi verið gerðir ^mest firir karlmen
því þeir eru oftast stórir sem men hafa fundið, baug arnir hafa
verið festuhringur^gull í fornöld eíns og en í dag sem sjá ma af
völsúngu þegar Sigurður fobnírsbani og Brínhildur skiptu
baugum, og sínir það að sá síður er gamall [1]<image>[∫]</image> festa baugurin
hefur verið borin á baugfíngrunum eins og er í dag er síður,
og af því mun han heita baug fíngur, [2]<image>[∫]</image>
konũr hafa oft borið arm hríngu sem sjá má af vísonum,
þær en kallaður arm baugs^{líns sem björn kvað breíð víkínga kappi sjá eir biggju} þella[?] eða líður hánga gerður sem
segir í Eirbyggju
hvort hefit gérðrum gjörfa | gáng fögr liður hánga
eða sem Rögn valdur Jarl kvað (sjá Orkneyinga sögu C:79,1
heíngí ek hamri kríngdar grimnis sýlgsá gálfu
hánga rjúpu tángur ginnũngs brúar líknar
hángi er ormũr en hríngurin er kallaður úlfliðs eða handar
ormur af því að hríngarnir í fornold Váru oft lagaðir
eins og ormar (með höfði og sporð) sem vafdi sigũm arm leggin
eða fíngurin þá hringa höfðu bæði norður landa men og
grík^kir og róm Verjar, — þar sem talað erum nísti í sögonum
^—mun það oftast merka pör, og þar sem talað er um Silgju
merkir það kríngju eða spennũ, í sögonum er ekki talað
um eirna gull og þær munu valla hafa borið þaug,
þjóðlitur Íslendínga í fornöld var sá sami og han er en í dag
dökk bláan eða hrafn bláan lít báru vana lega þeir sem
ekki höfðuveriðí út löndum bæði karlar og konur en þa gétur samt
verið að konurnar hafi meir brugðið út af því, það er altjend
tekið fram þegar ein hvur bar lit klæði og sínir það að það
hefur ekki verið ^mjögvana legt, síst hjá almenníng, orðið litklæði
merkir klæði með sterkum lítum til dæmis rautt rauð brúnt
grænt eða ljósblátt, um alla þessa líti er talaðá kirtlum en
en Sikkj^urnar munũ mest hafa verið rauðar bláar eða brúnar,
vor klæði kvena eru skjaldan nemd í sögonum í sturlúngu
4 þátt má sjá að ulpur eða kublar með hött hafa verið vas
föt kvenna, konur í ^fornöld hafa líklega greítt hárið aftur því
þanníg sjást þær mindaður á gömlum Íslendskummíndum, og útlendum,
og það þótti fagrast á karl mönnum sem sjá má af sögonum,
konur í fornöld munu valla hafa borið hulíð haríð þó þær bæru fald
sjá Njálu^k33 hall gérður hefur altaf slegið hár og mun hún valla hafa
verið faldlaus eftir að hún var gift því það var einungis meija _siður

[Ath! Eftirfarandi athugasemdir voru á hægri spássíu. Númeramerkt hér:]
[1]<image>[∫]</image> Samanber þiðrikssögu af beru_k343
[2]<image>[∫]</image> orðið festa gull sjest í
Olafssögu triggfasonar eftir
Oddmuúk kap

---

• Gæði handrits:
• Athugasemdir: Safn Sigurðar Guðmundssonar Aðfangabók Þjóðminjasafns Íslands, bls. 101: „5. Ritgerðir um kvenbúninginn. Mappa, fjólublá að lit með svörtum dílum. 19.5 x 24.2 cm. Spottar hafa verið áfastir spjöldunum til að binda möppuna saman, en nú er aðeins annar þeirra til staðar. Í möppunni eru þrjár ritgerðir um kvenbúninginn[...]” Þessi hluti er síðastur af þessum þremur og er hér gefið heitið: Skikkjur, möttlar og skorbönd. Ritgerðin sjálf er á einni örk sem er ljós brún 43,2x34,2cm en skrifað á hana samanbrotna 21,3x34,2cm. Sú örk hefur verið lögð í aðra blá örk með áletruninni: „Just. Min. Dpt." Að örðu leiti hefur ekkert verið skrifað á hana utan hrinlaga vinnu teikningu af líklega sniði af skikkju eða möttli. Sú örk er 34,6x42,3cm og samanbrotin í fernt.
• Skönnuð mynd:

---

• Skráð af: Edda Björnsdóttir
• Dagsetning: 07.2012

---